Jedwabne – zbrodnia, debata, symbol Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

W 2000 r. ukazała się książka Jana Tomasza Grossa „Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka”. Autor opisał masowy mord Żydów w Jedwabnem w powiecie łomżyńskim, dokonany przez miejscowych Polaków za zachętą i przyzwoleniem niemieckiej Policji Bezpieczeństwa. 10 lipca 1941 r. sprawcy spędzili kilkuset jedwabieńskich Żydów na rynek miasteczka, gdzie znęcali się nad nimi przez kilka godzin, a na koniec spalili ich żywcem w stodole. Towarzyszyły temu indywidualne napaści i zabójstwa oraz grabież żydowskich domów. Po wojnie przed sądem stanęło dwudziestu trzech podejrzanych o udział w zbrodni, z których dziesięciu zostało skazanych na kary więzienia. Potem zapadła na ten temat cisza, a wzniesiony w latach 60. XX w. pomnik przypisywał wyłączne sprawstwo mordu Niemcom.
Publikacja „Sąsiadów” miała siłę wybuchu, który naruszył fundamenty świadomości historycznej Polaków, wywołując wielką, emocjonalną debatę publiczną. Uczestniczyli w niej nie tylko historycy, dziennikarze i intelektualiści. Głos zabrały najwyższe władze państwowe, a prezydent Aleksander Kwaśniewski podczas uroczystości odsłonięcia nowego pomnika w Jedwabnem w 2001 r. wyraził przeprosiny „w imieniu swoim i tych Polaków, których sumienie jest poruszone tamtą zbrodnią”.
Ujawnienie polskiego sprawstwa zbrodni w Jedwabnem wywołało szok poznawczy. Podważyło bowiem wyobrażenia Polaków o samych sobie jako o wyłącznie niewinnych ofiarach II wojny światowej. Publikacja „Sąsiadów” otworzyła zarazem nową epokę badań nad postawami ludności miejscowej wobec Żydów podczas Zagłady. Szybko okazało się, że mord w Jedwabnem należał do fali pogromów Żydów, które przetoczyły się na zapleczu frontu wschodniego po inwazji Niemiec na ZSRR. W ponad dwudziestu miejscowościach na wschodnim Mazowszu i Podlasiu ich sprawcami byli Polacy.
Zainteresowanie historyków niewykorzystywanymi dotąd źródłami (akta spraw sądowych i tużpowojenne relacje ocalałych Żydów) przyczyniło się z kolei do rozwoju badań nad przebiegiem Zagłady na poziomie lokalnym. Ciemną stroną nowo odkrytego obrazu okupacyjnej rzeczywistości okazały się indywidualne zbrodnie – wydawanie i zabójstwa ukrywających się Żydów – które były na porządku dziennym po niemieckiej akcji likwidacji gett.
Z biegiem lat nazwa Jedwabne nabrała wymiaru symbolu o podwójnym znaczeniu. Wśród zwolenników historii krytycznej funkcjonuje jako hasło ewokujące różne formy przyczynienia się Polaków do Zagłady Żydów. U części opinii publicznej przyjmującej postawę defensywną czy wręcz negacjonistyczną symbolizuje obarczanie Polaków niepopełnionymi winami.
Krzysztof Persak