Korespondencja rodziny Nieznanowskich Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Adresatem listów i kart korespondencyjnych z zespołu archiwalnego jest Józef (Josif, Josek) Nieznanowski, który wraz z bratem Feliksem (Felkiem, Fiszlem) znalazł się podczas II wojny światowej w Magnitogorsku. Jako nadawca figuruje ich ojciec, Michał (Michel) Nieznanowski, mieszkający w Warszawie przy ul. Koźlej 11/14. Jednak z treści listów i sposobu ich zapisu można się domyślać, że większość kart początkowo pisała matka, a później ktoś inny pod jej dyktando (mąż? młodsza siostra, o której często wspominała w listach?). Korespondencja, oprócz spraw osobistych, dotyczy głównie prób legalnego przesiedlenia rodziców z Warszawy do Związku Radzieckiego, zgodnie z oficjalnie stosowaną przez III Rzeszę i ZSRR zasadą łączenia rodzin. Jest pisana specyficznym językiem z częstym użyciem jidyszyzmów i rusycyzmów, co zapewne wynika z faktu, że rodzice pobierali edukację w czasach, gdy językiem nauczania w szkołach był rosyjski.
Nieznanowscy byli ubogą żydowską rodziną przestrzegającą tradycji; rodzice rozmawiali ze sobą w jidysz, a z dziećmi po polsku. Ojciec pochodził z Włoszczowej, matka, Hadasa Gutman, z Przysuchy. Michał Nieznanowski początkowo pracował w gazowni, ale w okresie wielkiego kryzysu stracił pracę i zarabiał na życie, reperując urządzenia gazowe po domach. Niestety zubożali ludzie zwlekali z zapłatą i u Nieznanowskich często brakowało pieniędzy na podstawowe potrzeby życiowe. Przyczyniła się do ich trudnej sytuacji także tragedia najstarszej córki Poli, zdolnej uczennicy żydowskiego gimnazjum żeńskiego przy ul. Długiej. Zakochała się w chłopcu z bardzo bogatej rodziny, która jej nie zaakceptowała. Pola próbowała popełnić samobójstwo, odratowano ją, ale nigdy już nie wróciły jej w pełni władze umysłowe.
Józef (Josek) Nieznanowski, starszy syn, związał się z Komunistycznym Związkiem Młodzieży Polskiej i za działalność polityczną otrzymał kilka wyroków. We wrześniu 1939 r. przebywał w więzieniu w Kaliszu, skąd wraz z innymi więźniami zdołał uciec i 30 września dołączył do rodziny w Warszawie. W lutym 1940 r. został rozpoznany przez gestapo jako komunista, ale zanim doszło do aresztowania zbiegł na tereny zajęte przez Związek Radziecki. Towarzyszył mu młodszy brat Feliks, który w momencie wybuchu wojny był uczniem szkoły podstawowej zarządzanej przez gminę żydowską. Jako chłopiec bardzo aktywny i zdolny należał do Haszomer Hacair, uczył się pływać i śpiewał w chórze działającym przy Wielkiej Synagodze. Po kapitulacji Warszawy zarabiał jako gazeciarz.
Bracia Nieznanowscy początkowo trafili do Białegostoku. Podejmowali próby ściągnięcia rodziców do siebie, ale ci nie chcieli pozostawić ubogiego dobytku na pastwę losu i udać się w nieznane.
Bracia zatem pojechali za pracą w głąb Związku Radzieckiego, do Magnitogorska, skąd ponownie próbowali sprowadzić rodziców do siebie. W Magnitogorsku Józef pracował przy konstrukcjach budowlanych, Feliksa przydzielono do brygady wznoszącej piece koksownicze, z którą wkrótce wysłano go do Czelabińska, potem do Nowosybirska i Jekaterynburga (Swierdłowska), a następnie, po wyparciu Niemców z Ukrainy przez Armię Czerwoną, do Doniecka.
Po zakończeniu wojny Feliks Nieznanowski zgłosił się do Związku Patriotów Polskich (na temat ZPP zob. notę do obiektu MPOLIN-A4.1.*) w Dniepropietrowsku i na podstawie legitymacji szkolnej, którą szczęśliwie zachował, został zidentyfikowany. Okazało się, że jego starszy brat oczekiwał już w Moskwie na możliwość powrotu do Polski i wkrótce przyjechał do Lublina.
W lutym 1946 r. do Polski wrócił też Feliks Nieznanowski. Obaj bracia spotkali się w Dzierżoniowie na Dolnym Śląsku (wówczas jeszcze Rychbach). Nikt z pozostałej w Warszawie rodziny nie przeżył.
Feliks skończył szkołę oficerską w Łodzi i zamieszkał w Warszawie, założył rodzinę. Jego starszy brat też przeprowadził się do Warszawy, na Żoliborz, dochował się trójki dzieci, dwoje nazwał po rodzicach Michał i Hadasa. Ponieważ trzecia z trójki dzieci, córka, odczuwała szykany w szkole, rodzina wyjechała do Izraela, osiadła w kibucu Carit.
Natomiast Feliks Nieznanowski pozostał z rodziną w Polsce, mimo że wielokrotnie doświadczał dyskryminacji (ponawiano „propozycje” wyjazdu z Warszawy, nie awansowano go ze stopnia majora). Gdy odszedł na emeryturę, oddał się pracy społecznej przy Żydowskim Instytucie Historycznym oraz Muzeum Historii Żydów Polskich. Gdy zmarł jego starszy brat, który przechowywał listy od rodziców, Feliks Nieznanowski zdecydował o ich przekazaniu do kolekcji muzealnej. Zmarł w roku 2017.
Na podstawie: https://www.centropa.org/biography/feliks-nieznanowski#My%20family%20history, dostęp 5.10.2021.

Ewa Małkowska-Bieniek