Pamiątki rodzin Terbilerów i Kacmanów Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Kolekcja Terbilerów i Kacmanów to pamiątki związane z historią przeżycia Chany Terbiler i Abrama Kacmana oraz ich syna Walisza w Związku Radzieckim podczas II wojny światowej. W kolekcji znajdują się, i dopełniają ją jako nie mniej ważne, także archiwalia i przedmioty reprezentujące ich losy w pierwszych latach po powrocie po wojnie do Polski, a także zachowane przedwojenne zdjęcia rodziny i przyjaciół – zabrane w trakcie ucieczki na Wschód. Historię rodziny znamy z relacji córki Chany i Abrama, Perły Kacman (ur. 1948), która przekazała pamiątki do muzeum w 2017 i 2018 roku.
Abram Kacman (1904–1983) i Chana Terbiler (Anna; 1904–1987) pochodzili z Lubelszczyzny: Abram ze wsi Chromówka koło Chełma (jego ojciec oprócz pracy na roli zajmował się handlem), Chana z pobliskiej Zarudni (rodzice posiadali tam majątek ziemski). W młodości Abram Kacman uczył się w jesziwie w Chełmie, ale przerwał naukę, wciągnięty przez Chanę Terbiler w działalność Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, stanowiącej część nielegalnej Komunistycznej Partii Polski. Pod koniec lat 20. XX w. za przynależność do KPP Chana została aresztowana – wyrok 4,5 roku odsiedziała na zamku w Lublinie. Po wyjściu z więzienia zamieszkała z Abramem w Warszawie. W 1936 r. urodził się ich syn Walisz.
1 września 1939 r. przebywali na wakacjach w Chromówce. Na wieść o wybuchu wojny, wraz z całą rodziną Kacmanów: matką, siostrami Abrama i nieletnim bratem, a także bratem Mojżeszem i jego żoną i synkiem, przekroczyli Bug. Później uciekli w głąb Ukrainy, skierowano ich do pracy w kołchozie w Steckówce. Po wybuchu wojny między III Rzeszą a ZSRR w czerwcu 1941 r. Abram i Mojżesz Kacman zostali powołani do tzw. batalionów pracy (Trudarmia).
Zadaniem batalionu Abrama było przeniesienie fabryki samolotów w głąb ZSRR (do Kujbyszewa nad Wołgą, ob. Samara), a następnie uruchomienie w niej produkcji. Tam Kacman próbował wstąpić do Armii Andersa, ale jako Żyd nie został przyjęty (o złożonym problemie rekrutacji – zob. https://sztetl.org.pl/pl/slownik/zydzi-w-armii-andersa); w fabryce pracował w związku z tym do zakończenia wojny i demobilizacji.
Pozostała w Steckówce jego rodzina została zamordowana przez Ukraińców. Przeżyli tylko Chana Terbiler i Walisz oraz siostra Abrama, Żenia Kacman, których nie było wtedy we wsi. Żenia w dniu napaści pojechała do miasta, a gdy wracała, została ostrzeżona przez sąsiada Ukraińca i cofnęła się. Chana i Walisz natomiast zaraz po mobilizacji Abrama uciekli ze Steckówki przed Niemcami dalej na wschód. Dotarli do Kazachstanu. Na przełomie 1943 i 1944 r. Chana odnalazła korespondencyjnie Abrama przez moskiewski Czerwony Krzyż. Dojechała do niego z Waliszem wiosną 1944 roku.
Do Polski rodzina przybyła pod koniec 1945 roku.
Jak większość ocalałych w ZSRR Żydów zostali skierowani na tzw. Ziemie Odzyskane, do Bielawy. Tu po dwóch latach urodziła się córka Perła.
Na przełomie 1950 i 1951 r. Kacmanowie przenieśli się do Warszawy. Abram Kacman pracował w tym czasie krótko w Komitecie Warszawskim PZPR, po czym zatrudnił się w tworzonych właśnie Zakładach Wytwórczych Elektronowych Przyrządów Pomiarowych (od 1958 – ELPO) na Ochocie, gdzie na stanowisku dyrektora administracyjnego pracował do emerytury w 1964 roku. Chana po wojnie nie pracowała zawodowo.
W okresie Marca ’68 Walisz Kacman wyjechał z Polski, rodzice i siostra pozostali w kraju.

Przemysław Kaniecki

Szerzej na temat historii rodzinnej - zob. https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/748-bielawa/104-teksty-i-wywiady/182903-historia-rodzin-terbilerow-i-kacmanow-z-bielawy