Pamiątki z ukrywania Poli z d. Resz i Marcelego Najderów Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

24 grudnia 1939 roku, w Wigilię chrześcijańskiego Bożego Narodzenia, odbył się ślub Poli Resz z Marcelim Najderem. Syn Marcelego i Poli, Tomasz Najder napisał później w komentarzu do książki „Rewanż” (zbioru zapisków rodziców z okresu okupacji), że „chyba właśnie obawy, że przyjdzie »gorsze«, nakazały im instynktownie utrwalić ten związek”. Gorsze przyszło już 2 lipca 1941 roku, wraz z rozpoczęciem węgierskiej, a później niemieckiej (październik 1941) okupacji.
Do marca 1942 r. Marceli pracował jeszcze w aptekach w Kołomyi i Peczeniżynie. Po utworzeniu getta w Kołomyi i przesiedleniu do niego rodziny Najderów zgłosił się do Plutonu Sanitarnego Żydowskiej Służby Porządkowej (Jüdischer Ordnungsdienst; w skrócie OD). Stopniowa likwidacja getta rozpoczęła się 7 września 1942 roku. Jako funkcjonariusz OD, Marceli został przydzielony do zabezpieczenia pozostawionego mienia oraz oczyszczenia stacji kolejowej z ciał więźniów getta zabitych podczas załadunku do wagonów. Pola, wraz z innymi mieszkańcami domu przy ul. Kopernika, ukrywała się w wykopanym pod budynkiem schronie. Mąż pozostawił jej wówczas śmiertelną dawkę morfiny na wypadek odnalezienia kryjówki przez niemieckich żołnierzy. Sam również nosił ze sobą truciznę. W listopadzie 1942 r. Najderowie potajemnie wprowadzili się na strych jednego z opuszczonych budynków w dzielnicy wyłączonej z getta. Urządzili tam prowizoryczne gospodarstwo domowe korzystając ze sprzętów, które znaleźli w innych pustych mieszkaniach. Z powodu zagrożenia ujawieniem się, Pola w ogóle nie opuszała kryjówki, a posiłki małżonkowie gotowali jedynie nocą. W styczniu 1943 r. rodzina przeniosła się do ziemianki znajdującej się na terenie gospodarstwa Andrzeja Śliwiaka. Wraz z 8 innymi osobami spędzili ponad rok w pomieszczeniu o powierzchni 6 m², które dawniej służyło do przechowywania beczek z piwem. Z względów bezpieczeństwa mieszkańcy bunkra na zmianę pełnili warty przy wejściu. Na początku sierpnia 1943 na terenie gospodarstwa zaczął stacjonować oddział gospodarczy Gestapo. Zagrożenie stało się jeszcze bliższe. Niemieccy żołnierze nie tylko nie odkryli kryjówki, ale przez cały okres pobytu przekazywali rodzinie Śliwiaków racje żywnościowe z kuchni obozowej, którymi gospodarze dzielili się z Żydami. Pierwotnie pomieszczenie służyło do przechowywania beczek z piwem. Przy pomocy gospodarza, w przyległej do domu szopie zlokalizowano nowe wejście do bunkra. Wejście zostało zakamuflowane poprzez zakrycie go budą dla psa, którą zbito specjalnie w tym celu. Do schronu doprowadzono także prąd, który pozwalał nie tylko na oświetlenie pozbawionego okien pomieszczenia, ale także korzystanie z radioodbiornika.
Podczas ukrywania Pola pisała dziennik. Wspomina w nim, że strugane w ukryciu figury szachowe miały zostać po wojnie ofiarowane jej siostrze (Beli) jako dowód jej cierpienia. W dzienniku można także odnaleźć informację o wykonaniu przez Polę abażuru do lampy ze starej koszuli. Ten obiekt się jednak nie zachował. Czynności takie, jak struganie figur szachowych, wykonywanie abażuru czy pisanie dziennika pomagały wypełnić spędzony w ukryciu, tym samym przetrwać rok wykluczenia, wymuszonej bezczynności oraz nieustannego poczucia zagrożenia. Zachowane w komplecie szachy (32 figury) zostały przekazane do zbiorów Muzeum POLIN przez syna Poli i Marcelego Najderów – Tomasza i są obecnie prezentowane na wystawie stałej.
Komplet bierek szachowych składa się z 32 elementów (bez planszy). W skład kompletu wchodzi 16 pionów oraz 16 figur (4 wieże, 4 skoczków, 4 gońców, 2 hetmanów oraz 2 królów). Wszystkie bierki zostały wykonane ręcznie z drewna kasztanowca przy pomocy niewielkiego noża (kozika). Każdy z elementów zestawu został wyrzeźbiony z jednego kawałka surowca. Na wszystkich pionach i figurach widoczne są ślady rzeźbienia przy pomocy noża. Bierki są naturalnego koloru drewna (nie zostały pomalowane czy polakierowane). Połowa pionów i figur oznaczona została znakiem składającym się z dwóch przecinających się ze sobą linii („X”) od spodu, co umożliwia podzielenie bierek pomiędzy dwóch graczy. W przypadku obiektów oznaczonych krawędź podstawy została dodatkowo obrysowana ołówkiem. Wymiary i forma każdego z tożsamych elementów różnią się nieznacznie ze względu na ręczne wykonanie.
Marta Frączkiewicz