Pamiątki Zofii Trembskiej (Lili Flachs) z okresu ukrywania Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Zofia Trembska, czyli Lila Flachs, pochodziła z rodziny zamożnych lwowskich sklepikarzy. Wszyscy po zajęciu Lwowa przez Niemców znaleźli się w getcie. W wielkiej akcji likwidacyjnej w sierpniu 1942 roku, w której połowa z ludzi wówczas pozostałych przy życiu we lwowskim getcie została wysłana do Bełżca (50 tys.), Flachsówna straciła matkę. Jej samej z pomocą przyszedł wujek, Joachim Morgenstern, który dzięki żonie Amerykance posiadał paszport gwatemalski, co ułatwiało mu kontakty ze stroną aryjską. Handlował między innymi z Polakiem Janem Lewiarzem, kierownikiem bursy dla chłopców we Lwowie. Lewiarz, z pochodzenia chłop, z wykształcenia teolog greckokatolicki, pragnął zostać duchownym, a święcenia uzyskać w kościele prawosławnym. Jednak nie miał pieniędzy na wniesienie stosownych opłat. Morgenstern zatem zaproponował Lewiarzowi pomoc finansową w zamian za ukrycie siostrzenicy. Dwa miesiące później ksiądz prawosławny Jan Lewiarz wystarał się o przydział do małej parafii we wsi Ciechania na dawnym pograniczu słowacko-polskim. Udał się tam z Lilą Flachs, która legitymowała się prawdziwą kenkartą zmarłej na gruźlicę siostry duchownego Zofii Lewiarz. Towarzyszył im Roman Hawrylak, wywodzącego się ze znanego rodu ukraińskich nacjonalistów, który oficjalnie przedstawiał się jako brat cioteczny księdza, a w rzeczywistości był jego kochankiem.
Nowi mieszkańcy plebani, dzięki Hawrylakowi, uchodzili za Ukraińców. Początkowo lekkie zdziwienie budziło kaleczenie języka ukraińskiego przez siostrę księdza, ale Zofia wyjaśniała, że wychowała się daleko od rodziny w wielkim mieście, gdzie posługiwała się tylko językiem polskim.. Zofia nie odnajdywała się w pracach gospodarskich, ale nauczyła się wypiekać kuleczki z ciasta, które ksiądz rozdawał jako komunię świętą.
Przez pewien czas na plebani ukrywał się też ojciec Zofii. Wszyscy uczestniczyli w okolicznym życiu towarzyskim. Wkrótce Zofia poznała Włodzimierza Bajkę (lub Bojkę), dyrektora pobliskiej szkoły. Bliski relacje trwały do czasu wyjawienia przez Zofię jej pochodzenia.
Gdy nastąpiły trudności z aprowizacją, mieszkańcy plebanii nawiązali kontakty ze stacjonującymi na granicy Niemcami. Urządzano wspólne zabawy, ksiądz grał na akordeonie, Zofia tańczyła, a Niemcy dostarczali żywność. Te kontakty nie ustały mimo zmiany parafii na zasobniejszą, w miejscowości Bartnia. Jednak tutaj Lewiarzowie spotkali się z nieżyczliwym zainteresowaniem duchownego grekokatolickiego, który oskarżył ich o szpiegowanie (w domyśle: na rzecz Sowietów). Do aresztu trafili Trembska i Hawrylak, ale wykupił ich Lewiarz, prawdopodobnie przy finansowym współudziale wujka Morgensterna.
W lipcu 1944 Zofia Trembska dowiedziała się o śmierci ojca w Warszawie. Niedługo potem pokłóciła się z księdzem i uciekła z plebanii do dawnego narzeczonego, który ukrył ją w domu swojej matki, bardzo niezadowolonej z faktu przechowywania Żydówki. Na szczęście pobyt w nieżyczliwym otoczeniu trwał krótko, bo na Łemkowszczyznę wkroczyła Armia Czerwona i Zofia przedostała się do Lublina, a stamtąd do Warszawy. Gdy po jakimś czasie urządzała sobie lokum, wybrała się do księdza Lewiarza po pościel; spotkanie przebiegło bardzo przyjacielsko.
W 1956 roku Zofia wraz z mężem i dwiema córkami wyjechała do Izraela. Z księdzem, który w tym czasie awansował w strukturach kościelnych i – prawdopodobnie nakłoniony szantażem współpracował z Urzędem ds. Wyznań – Zofia utrzymywała kontakt listowy aż do wybuchu wojny sześciodniowej w Izraelu (1967; w związku z wojną Polska Rzeczpospolita Ludowa – która oficjalnie poparła jak cały blok wschodni, stronę arabską – zerwała stosunki dyplomatyczne z Izraelem).
Na podstawie artykułu Zuzanny Schnepf-Kołacz „Na ciechańskiej plebanii. Historia ocalenia Zofii Trembskiej. Studium przypadku”, „Zagłada Żydów” 2010 (zob. https://zagladazydow.pl/index.php/zz/article/view/722/682, dostęp 8.10.2021; tu także reprodukcje niektórych zachowanych zdjęć, które pozostały w kolekcji rodzinnej). Autorka wykorzystała świadectwa: złożone w 1961 r. przez Zofię Trembską w Yad Vashem oraz w 1964 przez Jana Lewiarza w ŻIH, a także zapis wywiadu z Zofią Trembską przeprowadzonego w 2009 r. przez Kamilę Dąbrowską (projekt historii mówionej Polish Roots in Israel, w zasobach Muzeum POLIN) i materiał z własnego z nią spotkania w 2010 r.

Ewa Małkowska-Bieniek