Stanisław August Poniatowski - ofiarowanie klejnotów

Medal upamiętnia ofiarowanie przez Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764–1795) kosztowności skarbowi Rzeczypospolitej na potrzeby wojska. Król złożył je na ręce marszałka Sejmu Stanisława Małachowskiego po słowach wygłoszonych na sesji sejmowej 26 lutego 1790 roku: „[…] nikt lepiej nie radzi, jak z siebie dając przykład, nie chcę być od niego dalekim, lecz Bóg widzi, jak mi żałośno, że nie mam gotowizny, bo niedostatek skarbu i mnie dotyka, gdy nie dochodzi mnie z niego, to co powinno; ale te, które mam, pozostałe próżności ozdoby, do pół miliona wynoszące klejnoty, dziś w ręce marszałka sejmowego złożę”. Ofiarność króla była związana z podjętą w dobie Sejmu Czteroletniego (1788–1792) reformą armii Rzeczypospolitej i zakładanym zwiększeniem jej liczebności z 18 do 100 tysięcy żołnierzy. Trudności w realizacji ambitnych założeń zmusiły Sejm w 1790 roku do tymczasowego obniżenia etatów w wojsku do 65 tysięcy. Nawet ten plan nie został zrealizowany i Rzeczpospolita w chwili wybuchu wojny z Rosją w 1792 roku dysponowała 57-tysięczną armią.

Awers medalu przedstawia odwzorowanie głowy Stanisława Augusta Poniatowskiego z przepaską na włosach, otoczonej łacińskim napisem „STANISLAUS AUGUSTUS D[ei] G[ratia] REX POLONIAE M[agnus]. D[ux]. LITUA[niae]”, w tłumaczeniu: „Stanisław August z Bożej łaski król polski, wielki książę litewski”. Sygnatura pod szyją monarchy – I. P H. – informuje, że autorem pracy był nadworny medalier królewski Jan Filip Holzhaeusser (1741–1792). Umieszczone na medalu wyobrażenie władcy zaprojektował artysta po raz pierwszy na królewskim medalu koronacyjnym w 1766 roku. Cieszący się uznaniem monarchy portret był najczęściej przywoływany w późniejszej twórczości Jana Filipa Holzhaeussera. Okoliczności powstania pracy tłumaczy dziewięciowierszowa łacińska inskrypcja na awersie: „DEFICIENTI AD IMPENAS EXERCITUS AERARIO PUBLICO GEMMAS PROPRII GAZOPHILACII INTULIT ET DONAVIT. S.A.R. A. MDCCXC.”, w tłumaczeniu: „W niedostatku na wydatki wojskowe własne klejnoty skarbowi publicznemu dostarczył i darował król Stanisław August roku 1790”.

Medal odbito w srebrze i w brązie. Nasz brązowy egzemplarz wybito uszkodzonym stemplem rewersu, co widoczne jest przy obrzeżu. Nieznaczne pęknięcie matrycy jest uchwytne także w obszarze zapisu królewskiego imienia na awersie.

Tomasz Markiewicz