Maison Gothique

Księżna Izabela Czartoryska dla pomieszczenia powiększającej się kolekcji wzniosła w Puławach nowy, drugi pawilon muzealny – Dom Gotycki. Inspiracją były romantyczne, neogotyckie budynki, przede wszystkim angielski zamek Strawberry Hill Horacego Walpole'a pod Londynem (przebudowany w 1750 roku), niemiecki Dom Gotycki księcia Leopolda Anhalt-Dessau w Wörlitz (1773) czy Dom Gotycki Heleny Radziwiłłowej w Nieborowie (1795–1797).

Inauguracja i symboliczne otwarcie zaprojektowanego przez Chrystiana Piotra Aignera budynku odbyło się w maju 1809 roku. Uroczystość uświetniło triumfalne przybycie księcia Józefa Poniatowskiego ze zwycięskim wojskiem wyzwalającym okupowaną przez Austrię tak zwaną Galicję Zachodnią, w tym okolice Puław. Oficjalne otwarcie wnętrz Domu Gotyckiego miało miejsce 25 marca 1811 roku.

Zgromadzone w nowym pawilonie obiekty księżna spisała osobiście, w układzie topograficznym. Spis ten został wydrukowany w Warszawie w katalogu Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach (1828 rok). W jego zbiorach znalazły się muzealia narodowe, kolekcja sztuki europejskiej z arcydziełami Leonarda da Vinci (Dama z gronostajem), Rafaela (Portret młodzieńca uznawany za autoportret artysty) i Rembrandta (Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem) oraz liczne pamiątki sentymentalne i osobliwości historyczne. Ideę powstania zbiorów puławskich wyjaśniają słowa fundatorki: „W tych latach, w których tyle klęsk nas przycisnęło, kiedy nas z rzędu narodów wymazano, mówiłam sobie ze łzami: Ojczyzno! Nie mogłam Cię bronić, niech cię przynajmniej uwiecznię. Ta chęć, to uczucie przywiązały mnie do życia. […]. Dom Gotycki, który zawiera pamiątki zagraniczne, zdawał mi się czczy i mało znaczący, póki nie umieściłam w nim jakiego wspomnienia mojej ojczyzny. Ułomki kamienia, marmury, napisy, które zdobią jedną ścianę galerii i wieżyczkę, i kule harmatnie pod kolumnami Augusta II  [kolumny ze spalonego Pałacu Błękitnego w Warszawie, własności  Czartoryskich, wcześniej w posiadaniu króla Augusta II], są to wspomnienia drogie dla Polski.“

Po powstaniu listopadowym nastąpił kres muzeum. Bezcenne zbiory ukryto w okolicy Puław, następnie przewieziono je do Sieniawy, a potem Paryża. Po wielu latach wróciły do kraju, gdzie umieszczono je w Krakowie, w otwartym w 1876 roku Muzeum Czartoryskich.

Renata Bartnik