Portret Marii Pareńskiej

Twórczość Stanisława Wyspiańskiego (1869–1907), odznaczająca się nowatorskim językiem wypowiedzi artystycznej, należy do wybitnych zjawisk sztuki Młodej Polski. Obejmuje wiele dziedzin, począwszy od malarstwa, rysunku i grafiki, projektów z zakresu sztuki użytkowej, poprzez dramatopisarstwo, poezję, scenografię czy sporządzanie planów renowacji zabytków. W 1894 roku artysta z powodu kłopotów finansowych przerwał pobyt w Paryżu i wrócił do Krakowa, aktywnie włączając się w życie bohemy. Bywał wówczas częstym gościem w domu Elizy i Stanisława Pareńskich na Wielopolu, który pełnił rolę salonu towarzyskiego, goszcząc znanych literatów, malarzy, aktorów i profesorów uniwersyteckich. W 1900 roku córki Pareńskich – Maria i Zofia – zostały zaproszone do podkrakowskich Bronowic na wesele Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny. Najstarsza z sióstr – Maria – stała się pierwowzorem Maryny, z którą w dramacie artysty flirtuje Poeta (Kazimierz Przerwa-Tetmajer). Pareńska poślubiła wybitnego pediatrę Jana Raczyńskiego. Po jego śmierci ponownie wyszła za mąż, za rosyjskiego porucznika Romana Jasieńskiego. Małżeństwo szybko się rozpadło, a Maria związała się z lekarzem i kolekcjonerem dzieł sztuki Janem Grekiem. W 1941 roku mieszkający we Lwowie Grekowie wraz z mężem Zofii Pareńskiej Tadeuszem Boyem-Żeleńskim zostali aresztowani i z grupą profesorów lwowskich zamordowani przez Niemców na Wzgórzach Wuleckich.

Wyspiański już podczas pobytu w Paryżu zaczął odchodzić od malarstwa olejnego, odkrywając tajniki pastelu, którym posługiwał się, tworząc studia portretowe. Siostry Pareńskie – Marię, Zofię i najmłodszą Elizę – artysta portretował kilkakrotnie, przedstawiając je w różnych ujęciach. Wizerunek osiemnastoletniej Marii, podobnie jak inne portrety artysty, łączy elementy wnikliwej obserwacji połączonej z psychologiczną charakterystyką modelki, której postać ogranicza charakterystyczna dla artysty subtelna, giętka kreska. Utkwiony w jednym punkcie wzrok zamyślonej dziewczyny ucieka od widza w bliżej nieokreśloną przestrzeń. Na jej obliczu malują się smutek, zaduma i melancholia. Sposób kadrowania ujmujący Marię profilem w popiersiu i pozbawione szczegółów neutralne tło skupiają uwagę na jej twarzy, podkreślając intymny charakter przedstawienia.

Anna Hałata