Figurka antropomorficzna

Figurki antropomorficzne, najczęściej drewniane, z wyobrażeniem twarzy określane są jako idole związane z wierzeniami pogańskimi. Z badań wykopaliskowych w Szczecinie pochodzi m.in. siedemnastocentymetrowy idol, znaleziony w warstwie kulturowej z XI wieku. O tego typu figurkach pisał mi.in. Ebon, hagiograf św. Ottona z Bambergu, który opisuje także niewielkie idole ze złota, przechowywane w drewnianych pojemnikach, starannie owinięte tkaninami, które podczas uroczystości religijnych były pokazywane publicznie. Nie wiadomo, na ile te miniaturki antropomorficzne ze szlachetnych kruszców były odpowiednikami dużych posągów bóstw umieszczanych w świątyniach. Badania nad idolami wczesnośredniowiecznymi skłoniły część badaczy do wniosku, że z metali kolorowych wykonywano wyobrażenia bóstw przeznaczane do czynności związanych z kultem, które odbywały się w obrębie świątyń. Figurki drewniane, zwłaszcza te z nich, które miały postać trzonka, mogły mieć związek ze sprawowaniem rytuałów, z magią wegetacyjną lub miłosną. Wprowadzanie nowej na Pomorzu religii chrześcijańskiej w 1. połowie XII wieku wiązało się między innymi z burzeniem kącin pogańskich, a także posągów naczelnych bóstw i bogów, które były palone lub zatapiane w wodach rzek i jezior. Wcześniej jednak odrąbywano im kończyny i niszczono twarze.

Hagiografowie św. Ottona z Bambergu odnotowali obecność idoli maiora et minora – bóstw większych i mniejszych. Do naszych czasów dotrwały sporadycznie figurki bóstw-bogów mniejszych rozmiarów – minora. W tym przypadku chodziłoby zatem o posążki nie tyle na użytek świątyń, czy szerzej całej społeczności, co raczej na użytek „domowy”, być może związany z kultem sprawowanym przez gospodarza domu. Kult bogów niższego rzędu był nie mniej istotny w kulturze życia codziennego, niż kult bogów wyższych. Według przekazów niektórych średniowiecznych kronikarzy niewielkie drewniane figurki Słowianie zabierali ze sobą w podróże, a także umieszczali w ogrodach i na polach. Utrwalony w kulturze związek idoli antropomorficznych ze sprawowaniem magii wykazały badania folklorystyczne i etnograficzne na terenie całej Słowiańszczyzny.

Anna Bogumiła Kowalska