Widok Pałacu J.O.Xiążąt Czartoryskich w Puławach

Początki rezydencji puławskiej wiążą się z osobą Stanisława Herakliusza Lubomirskiego (1642–1702), marszałka wielkiego koronnego (1676–1702), wybitnego przedstawiciela Rzeczypospolitej 2. połowy XVII wieku, dyplomaty, pisarza, mecenasa sztuki, i jego pierwszej żony Zofii z Opalińskich, dziedziczki osady Puławy należącej do rozległego klucza końskowolskiego. Po ślubie zawartym w 1669 roku Stanisław Herakliusz i Izabela wybrali Puławy na miejsce swojej głównej rezydencji. W latach 1671–1679  wznieśli pałac zaprojektowany przez Tylmana z Gameren, nadwornego architekta Lubomirskiego. Budowla prezentowała nowy typ rezydencji w formie włoskiej casa di villa rustica, w Puławach dodatkowo zmonumentalizowanej, oraz nawiązywała do pseudowarownych, flankowanych pawilonami francuskich château. Pałac wyróżniał się dekoracyjnością i zróżnicowaniem bryły, urozmaiconej zwłaszcza od strony ogrodu i łachy wiślanej. Elementy jego architektury, takie jak taras widokowy o łamanych formach, narożne pawilony, a także oskarpowany cokół stanowiący przedłużenie dolnej kondygnacji korpusu budowli, harmonijnie współgrały z malowniczym położeniem pałacu, usytuowanego na skraju skarpy wiślanej. Równie efektownie rezydencja przedstawiała się od strony dziedzińca. Wrażenie to dawały alkierzowe wieże i pojawiające się po raz pierwszy w polskiej architekturze zewnętrzne wachlarzowe schody na piano nobile oraz dekoracyjny portal z atlantowymi hermami. Pałac puławski Lubomirskich w czasach późniejszych był wielokrotnie przebudowywany – w latach 1722–1736 dla Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej między innymi przez Jana Zygmunta Deybla i od roku 1896 dla Adama Kazimierza i Izabeli Czartoryskich przez Chrystiana Piotra Aignera, a także w okresie Królestwa Kongresowego. Za sprawą księżnej Izabeli przekształcono również dawny ogród według wzorów francuskich w modny ogród angielski. Litografia Ludwika Horwarta z około 1828 roku pokazuje pejzaż z pałacem puławskim ujęty zza łachy wiślanej, po przekształceniach dokonanych przez Adama Kazimierza i Izabelę Czartoryskich. Widoczna jest jego elewacja ogrodowa z narożnymi pawilonami i dominującym nad całością ryzalitem w centrum. Na bliższym planie roztacza się tak zwany Ogród Dolny z bogatym drzewostanem i fragmentem altanki (Domek Chiński).

Renata Bartnik