Płytka podłogowa

Płytki podłogowe pochodzące z Zakładów Ceramicznych Dziewulski i Lange z Opoczna stanowią niezwykły zbiór wzbogacający kolekcję Muzeum POLIN o ślady zabudowy przedwojennej Warszawy. Pierwszy zbiór składający się jedynie z dwóch płytek związany jest z historią osadnictwa żydowskiego na warszawskiej Pradze. Płytki najprawdopodobniej pochodzą z nieistniejącej już synagogi – przekształconej przez Niemców w odwszalnię, dzięki czemu udało się jej przetrwać czas II wojny. Po wojnie początkowo synagoga znalazła się w rejestrze zabytków, lecz nikt nie czynił starań o zachowanie świątyni. W 1961 r. ją wyburzono, rozbiórka odbywała się w bardzo szybkim tempie, pozostawiając ślady fundamentów. Płytki podłogowe ocalałe z gruzów budowli znaleźli studenci w trakcie porządkowania terenu po świątyni. Jak słusznie zauważa Beata Chomątowska w artykule „Okruchy pamięci” („Znak” 2017, nr 745, s. 6–13) płytki przypominają wzorem te z gmachu Banku Wilhelma Landaua przy ul. Senatorskiej 38 w Warszawie, usytuowanym w bliskim sąsiedztwie Wielkiej Synagogi na Tłomackiem. 

Żydzi zamieszkiwali Pragę od końca XVIII w. Historia powstania synagogi nie jest jasna – prawdopodobnie istniała tu od ok. 1780 r. i ucierpiała znacznie podczas powstania kościuszkowskiego. Po 1794 r. Szmul Zbytkower sfinansował odbudowę drewnianej synagogi na terenie swojej posesji, zaś jego syn, Berek Sonnenberg, ufundował budowę drugiej drewnianej synagogi przy skrzyżowaniu ówczesnych ulic Petersburskiej i Szerokiej (dziś ulice Jagiellońska i Kłopotowskiego). W 1807 r. w akcie darowizny przekazał obydwa budynki praskiej gminie żydowskiej. Budynki spłonęły w czasie powstania listopadowego. W roku 1836 postawiono na ich miejscu synagogę murowaną, współfinansowaną przez gminę oraz Gabriela Bereksona (syna Berka i Temerl Sonnenberg). Projekt synagogi wykonał Józef Lessel, który prawdopodobnie nawiązywał do kształtu warszawskiego zboru ewangelickiego (zob. J. Sujecki, „Fundament przetrwał”, „Spotkania z zabytkami” 2003, nr 8, s. 32–33). Nowo postawiona synagoga wyróżniała się, będąc jedną z nielicznych w Europie budowli synagogalnych w kształcie rotundy (więcej o historii synagog praskich zob. A. Dylewski, „Ruda, córka Cwiego. Historia Żydów na warszawskiej Pradze”, wyd. Czarne, 2018). 

Rozwój kolei oraz pokłady glinki stworzyły dogodne warunki dla przemysłu ceramicznego w okolicach Opoczna. Pod koniec XIX w. Jan Dziewulski wraz z braćmi, Józefem Lange i Władysławem Lange, założyli przy dzisiejszej ul. Staromiejskiej fabrykę ceramiczną pod nazwą „Dziewulski i Bracia Lange”. Płytki ceramiczne z Opoczna słynęły z wysokiej jakości w Europie, wytwórnia prezentowała swoje produkty na różnych wystawach, m.in. w Paryżu, Petersburgu. Wiele oryginalnych płytek z wytwórni można znaleźć w budynkach przy ul. Popiełuszki.

Co ciekawe, logo firmy – umieszczona pomiędzy literami D i L sześcioramienna gwiazda w okręgu z kropką pośrodku – często jest mylone z gwiazdą Dawida. Gwiazda Dawida to znak powstały w wyniku nałożenia na siebie dwóch trójkątów równobocznych obróconych względem siebie o 180 stopni. Choć widać podobieństwo geometryczne, to jednak nie ma de facto związku pomiędzy znakiem fabryki z Opoczna a symbolem judaizmu.

Drugi prezentowany w Muzeum POLIN zbiór, liczący 7 zabytkowych płytek podłogowych, pochodzi z podłogi pomieszczeń Domu Przedpogrzebowego przy ul. Okopowej 49/51 w Warszawie, który uległ zniszczeniu podczas powstania warszawskiego. Pozostały po nim fundamenty, odkryte w latach 1998–1999 w wyniku działań ówczesnego kierownika cmentarza, Bolesława Szenicera. Cmentarz żydowski przy ul. Okopowej powstał w 1806 r. Jest to miejsce pochówku wielu znaczących postaci z historii Żydów w Polsce, spoczywają tu m.in. wybitni działacze polityczni, społeczni, twórcy sztuki i kultury żydowskiej. Cmentarz przy ul. Okopowej jest jedynym cmentarzem żydowskim, na którym do dziś odbywają się pochówki zmarłych. 

Natalia Różańska