Św. Hieronim

Kompozycja, nasycona bogactwem symboliki, wielopłaszczyznowo nawiązuje do legendy świętego. Hieronim ze Strydonu – autor przekładu Pisma Świętego z języka greckiego na język łaciński zwanego Wulgatą, kardynał, ojciec i doktor kościoła – został ukazany w skalistej pieczarze jako półnagi, muskularnie zbudowany starzec, osłonięty jedynie białą tkaniną na biodrach. Adoruje na klęczkach krucyfiks, który trzyma w lewym ręku; drugą ręką uderza się w piersi kamieniem na znak pokuty (motyw szeroko rozpowszechniony przez wizerunek świętego pędzla Leonarda da Vinci; ok. 1480–1482, tempera i olej na desce orzechowej; 103 × 75 cm, Muzeum Watykańskie). Obok stół z czaszką ludzką, rózgami oraz rozłożoną księgą – zapewne Pisma Świętego – i wysuniętym spod niej zwojem pergaminu z notatkami. Za księgą kałamarz z piórem. U stóp świętego spoczywa lew, który nie odstępował go od momentu, gdy wrażliwy na los każdej istoty Bożej eremita ulżył jego cierpieniu, wyciągając mu kolec z łapy. Z prawej, przy nodze stołu artysta namalował jaszczurkę, która w symbolice chrześcijańskiej wyraża tęsknotę za światłem w znaczeniu mistycznym, czyli dążenie do Chrystusa – Słońca Sprawiedliwości. Oznacza także odrodzenie człowieka osiągającego królestwo niebieskie. Tło obrazu potraktowano realistycznie z widokiem zabudowań osady wśród drzew. Na horyzoncie góry z ruinami zamku. Spokojny ten krajobraz kontrastuje z dramatycznie przedstawioną postacią eremity, który całym swym jestestwem wyraża trawiącą go żarliwość religijną i ból istnienia zarazem. Zwracają uwagę przedstawione na drodze dwa objuczone wielbłądy i osiołek – być może nawiązanie do oskarżeń rzuconych swego czasu na drapieżnego towarzysza pustelnika, lwa, który miał jakoby pożreć osiołka, za co został srodze ukarany. Później wyjaśniło się, że osioł pasł się samotnie i został uprowadzony przez kupców. Gdy go odnaleziono, lwa oczyszczono z zarzutów. Całość przedstawienia utrzymana w wyciszonej, ugrowo-sepiowej kolorystyce z dwiema zaznaczającymi się plamami bieli – szata i księga – w otoczeniu świętego oraz w tonacji błękitno-zielonej w tle. Najmocniejszym, uderzającym wręcz akcentem kolorystycznym jest cynobrowy kapelusz kardynalski i płaszcz porzucone na pierwszym planie przy samej krawędzi obrazu. Na dole majuskułowy napis S. Hieronimus.

Ikonografia św. Hieronima jest obszerna i różnorodna. Bywał przedstawiany jako ojciec Kościoła i kardynał (najczęściej u boku biskupa Augustyna, arcybiskupa Ambrożego i papieża Grzegorza I); jako teolog i uczony w trakcie dokonywania przekładu, z otwartą księgą, własnoręcznie piszący lub dyktujący treść uczniom; wreszcie jako pokutujący eremita. Do najbardziej typowych ujęć ostatniego typu należą wywodzące się z kręgów włoskich wizerunki świętego adorującego krucyfiks na tle rozległego krajobrazu (np. obrazy Lorenza Lotta: z lat 1513–1515, olej na desce; 55,8 × 40 cm, Muzeul National de Arta al Romaniei w Bukareszcie, czy z 1515 r., olej na desce; 41 × 33 cm, Allentown Art Museum of the Lehigh Valley), skalistego pustkowia (jak na obrazie Antonella da Messina z ok. 1455, różne techniki na desce; 40,2 × 30,2 cm, Museo Nazionale della Magna Grecia w Reggio di Calabria, czy wspomniany już Leonarda da Vinci). W północnej Europie przedstawienia takie stały się popularne na początku XVI w.; sztuka niemiecka i niderlandzka upodobały sobie ukazywanie pokutującego Hieronima na tle symbolizującego pasję leśnego krajobrazu (obrazy Dürera, np. ok. 1495, olej na desce; 23agiografia, święci. Lew, atrybuty × 17 cm, National Gallery w Londynie); szczególnie przejmującym przykładem jest obraz Hieronima Boscha, który przedstawił swego patrona leżącego i obejmującego krzyż na tle obumierającej roślinności (z ok. 1482–1499 r., olej na desce; 80,1 × 60,6 cm, Museum of Fine Arts w Gandawie). Takie niewielkich rozmiarów obrazy dewocyjne z wizerunkami pokutujących lub medytujących świętych były szczególnie zalecane przez Kościół katolicki w epoce potrydenckiej.