Mężczyzna z rybą i bosakiem - portret

Starszy człowiek o szlachetnej fizjonomii i inteligentnym wejrzeniu lekko zmrużonych oczu prezentuje widzowi srebrno połyskującą rybę. Symetrię klasycznej piramidalnej kompozycji przełamuje wertykalizm okutego żelazem bosaka widocznego po prawej stronie. Łagodne, rozproszone światło okala głowę portretowanego, modeluje rysy twarzy, posrebrza siwą brodę i kładzie się na dłoni, wydobywając je z mroku tak, iż tworzą dość ostry kontrast z ciemnym przyodziewkiem oraz z czarną futrzaną czapą.

Realizm rysów i trafność przelanej na płótno obserwacji świata (namacalna elastyczność miękkiego ciała ryby uginającego się pod dość mocnym naciskiem dłoni, wygładzone od częstego używania, lekko spękane stylisko bosaka, brakujący gwóźdź w okuciu) mogłyby skłaniać do uznania, że jest to portret, jednakże dość ostentacyjne wyeksponowanie atrybutów rybaka odnosi do treści alegorycznych. Repertuar i sposób prezentacji przedmiotów, wyraźnie obliczony na przykucie uwagi, nie pozwala co prawda całkowicie wykluczyć podtekstów erotycznych, lecz zdaje się im zaprzeczać wyraz ogólny przedstawienia. Dalece bardziej prawdopodobna, współgrająca z nieco teatralną konwencją ujęcia, jest hipoteza, że oglądamy tu jednego z członków amsterdamskiej izby retoryków, tj. rederijkerów (niderl. rederijker – bogaty darem wymowy). Retorycy byli amatorami (z naciskiem na pierwotne słowa tego znaczenie, od łac. amo, amare – kochać), jednak do XVII w. wiele izb chlubiło się zatrudnianiem półprofesjonalnych aktorów (personagiën).

Z portretu pędzla Fransa Halsa, ukazującego mężczyznę trzymającego wędzonego śledzia, spogląda na nas nie rybak czy handlarz rybami, jak chciano poprzednio, lecz Pieter Cornelisz van der Morsch (1543–1628) pełniący w bractwie retoryków funkcję błyskotliwego błazna (1616 r., Carnegie Museum of Art w Pittsburghu). Niewykluczone, że idąc tym tropem, natrafilibyśmy na ślad i naszego „rybaka”. Warto dodać, że jedną z najbardziej znanych sztuk retorycznych była Farsa o rybaku (ok. 1531) Cornelisa Everaerta o wydźwięku moralizatorskim.

Dominika Walawender-Musz