Kukiełka z szopki "Śmierć"

Obchody kolędnicze były znane w wielu krajach Europy już w średniowieczu. Pierwsze wzmianki źródłowe o polskich kolędnikach pochodzą z XVI wieku. W tradycji ludowej świętowanie Bożego Narodzenia trwało aż do Trzech Króli. Dni i wieczory upływały na wypoczynku, wspólnym śpiewaniu kolęd, spotkaniach i odwiedzinach, poczęstunkach i zabawach. W takie „szczodre dni”, a również te późniejsze (aż do 2 lutego, święta Matki Boskiej Gromnicznej) przychodzili do domów kolędnicy – grupki dzieci i młodzieży w przebraniach i z różnymi rekwizytami, między innymi z szopką (patrz: E/316/ML).

Ludowe szopki miały formę przenośnej skrzynki lub domku z dwuspadowym dachem, niekiedy krytym słomą lub gontem, ale też przypominały fasadę kościoła, składającą się z otwartej części parterowej umieszczonej pomiędzy dwiema wieżyczkami. Na dachu naklejano gwiazdę, a wewnątrz znajdowały się figurki wykonane z drewna i ubrane w szmatki lub wycięte z dykty i oklejone kolorowym papierem (patrz: E/16914/ML). Występowały dwa typy: z figurkami na stałe umocowanymi do makiety domku lub z ruchomymi lalkami poruszanymi przez dwóch–trzech kolędników-aktorów. Jasełkowemu przedstawieniu często towarzyszyły skrzypce i harmonia. Było wspólną zabawą aktorów i widzów. Kolędnicy mieli okazję zaprezentowania kunsztu aktorskiego oraz pomysłowości wykonania kostiumów i akcesoriów. Widzowie zaś, dzieci i dorośli, z niecierpliwością czekali każdego roku na ich przyjście, by z zapartym tchem śledzić opowiadane historie (patrz: 16911/ML).

Na zakończenie występu kolędnicy składali życzenia gospodarzom i obecnym w ich domach gościom. Wszelkie wypowiedziane życzenia obdarzano magicznym znaczeniem i odbierano jako mające moc sprawczą. Kolędujący otrzymywali datki pieniężne i świąteczne jedzenie (między innymi specjalnie pieczone bułki zwane szczodrakami lub czasami po kawałku kiełbasy, słoniny, świątecznego ciasta, jabłka, orzechy), gdyż w obrzędzie kolędowania obowiązywała wymiana darów. Przyjmowano ich gościnnie, wierzono bowiem, iż przynoszą szczęście domowi i wszystkim jego mieszkańcom. Kolędnicy na odchodnym wyśpiewywali głośne podziękowanie i powinszowanie dla gospodarzy.