Bergh Hendrik van der - portret

Kompozycja tego wysokiej klasy obrazu oparta została na trzech planach przestrzennych: pierwszy zajmuje – mistrzowskie zarówno pod względem psychologicznym, jak i artystycznym – studium postaci, drugi i trzeci wypełnia rozległy górzysty pejzaż. Sportretowany pod ogromnym nawisem skalnym Hendrick, książę van den Bergh, lord Stevensweert, uchwycony został w ruchu. Zadzierżyste gesty, rozwiany włos, a nawet kołnierz jedynie połowicznie wystający spod zbroi wskazują na osobę niezwykle rzutką. Wiszący nad jego głową głaz można uznać za metaforę jego burzliwych losów. Van der Bergh był nieprzeciętnym strategiem; żołnierzem holenderskim, który w służbie hiszpańskiej sięgnął po najwyższe zaszczyty wojskowe.

Obraz nosi znamiona prac van Dycka powstałych po jego powrocie z Włoch, gdy artysta stał się wiodącym portrecistą flamandzkim i tworzył kanoniczne portrety m.in. bohaterów ówczesnych wydarzeń wojennych. Sposób upozowania i relacji sylwetki portretowanego do krajobrazu antycypuje z kolei styl, który dzieła artysty przybiorą wkrótce po jego wyjeździe do Anglii.

Śmiała technika i zdecydowany modelunek postaci nadają dziełu nowej bezpośredniości i żywości, swobodny dukt pędzla – sprzymierzeniec ekspresji – w połączeniu z głębokim i ciepłym tłem skalnym zdradza dobrze przyswojoną lekcję Tycjanowską. Artysta, choć wspaniale odmalowuje atrybuty rang wojskowych portretowanego, dalece bardziej koncentruje się na uchwyceniu za pomocą środków malarskich zalet jego ducha: wewnętrznej mocy i trawiącej go żarliwej pasji. Brawurowy skrót perspektywiczny lewej ręki zatrzymanej we władczym geście jest tu głównym nośnikiem perswazji retorycznej. Czy to chwila przed wydaniem decydującego rozkazu stanowiącego o losach twierdzy, której oblężenie oglądamy w tle portretu? Czy może hrabia odczytał właśnie list, który wciąż trzyma w dłoni i który niepomiernie go wzburzył?

Obraz wilanowski określamy jako kopię Portretu księcia Hendrika van der Bergha pędzla van Dycka ze zbiorów Museo Nacional del Prado w Madrycie (1626–1629, olej na płótnie;, 114 × 100 cm, sygnowany: „A VA. DYK F.”, nr inw. 1486; RKD nr 59125). Konterfekt cieszył się wielkim powodzeniem, o czym świadczy liczba jego powtórzeń. Wymieńmy tu choćby obraz z Chateau de Chantilly, określony jako replika autorska (1624–1629, olej na płótnie; 119 × 95 cm,; Musée Condé, Chateau de Chantilly, La Tribune; RKD nr 59124), kopię przechowywaną w zbiorach królowej Elżbiety II (ok. 1630–1640; olej na płotnie; 107,7 x 89,1 cm, RCIN 400144; Royal Collection Trust/Her Majesty Queen Elizabeth II), czy kopię oferowaną w domu aukcyjnym Christie’’s w Amsterdamie (1625 – 1649, aukcja z 12 października 1996 r., nr 14; RKD nr 141902). Nic dziwnego, że kopię tak podziwianego portretu zapragnął mieć w swych zbiorach Stanisław Kostka Potocki, który zakupił obraz w Lipsku w 1798 r. (jak odnotowano w jego Pamiętniku Interesów na s. 50).

Dominika Walawender-Musz