Głowa mężczyzny

Twórczość, światopogląd i żywy temperament Stanisława Szukalskiego, posługującego się pseudonimem Stach z Warty, budziły kontrowersje niemal od czasu jego artystycznego debiutu. Choć urodził się w Kongresówce, dzieciństwo spędził w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, gdzie w wieku 13 lat zaczął uczęszczać do Art Institute of Chicago. Dzięki wstawiennictwu polskiego rzeźbiarza Antoniego Popiela ojciec zdecydował się wysłać Stanisława do Krakowa, a ten, mimo młodego wieku, został przyjęty do pracowni Konstantego Laszczki w Akademii Sztuk Pięknych. Uczył się tam do 1913 roku, popadając w konflikt z mistrzem i demonstrując niezależność, a nawet lekceważenie współczesnego środowiska artystycznego w kraju. Skłonność do megalomanii zaciążyła na odbiorze całego œuvre Szukalskiego, który po powrocie do USA, od 1914 roku wykształcił indywidualny, skomplikowany styl. Inspirując się nowoczesnymi kierunkami w sztuce zachodniej (secesją, kubizmem, ekspresjonizmem) oraz kulturami rdzennymi Ameryk, Polinezji czy Dalekiego Wschodu, stworzył liczne rzeźby kameralne, projekty pomników i budowli, rysunki i grafiki, charakteryzujące się nabrzmiałą formą, bogatym, wirtuozowsko opracowanym detalem oraz zawiłą wymową filozoficzną. Dziś powszechnie znane są jego wizje monumentu Adama Mickiewicza dla Wilna (1925) czy Bolesława Chrobrego dla Katowic (1936–1939). Z rezerwą traktować należy słowianofilskie, szowinistyczne i rasistowskie wypowiedzi głoszone w ramach szkoły artystycznej (tzw. Twórcowni) oraz stowarzyszenia (Szczep Szukalszczyków herbu Rogate Serce), powołanych w 1929 roku i zdalnie sterowanych przez Stacha, czy rozwijane po drugiej wojnie światowej pseudonaukowe koncepcje lingwistyczno-antropologiczne. Przechowywana w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie Głowa mężczyzny reprezentuje wczesną fazę twórczości – rzadki przykład „Szukalskiego przed Szukalskim”. Portret odlany w patynowanym gipsie, przedstawiający dojrzałego mężczyznę o wyrazistych rysach, kształtnej łysej czaszce i długiej, bujnej brodzie, zdaje się zdradzać wpływ młodopolskich dzieł Laszczki, ale i zapowiadać zainteresowanie ideą męskiej siły, emanującą z dojrzałych prac polsko-amerykańskiego rzeźbiarza.

Szymon Piotr Kubiak