Moja dusza; Autoportret z dwoma aktami

Nad konstrukcją malarskiej duszy Jacka Malczewskiego rozwodzono się po wielokroć, biorąc na warsztat zwłaszcza najbardziej monumentalne z jego symbolicznych płócien. Ukazać miał ją przede wszystkim programowy obraz Melancholia (1894), zespalający artystowski motyw przejęty od Gustave’a Courbeta z rodzimą ikonografią patriotyczną. Ów traktat o potrzebie politycznego zaangażowania sztuki – lub niemożności uwolnienia się polskiego artysty od zmór narodowej niewoli – zaciążył na postrzeganiu dorobku Malczewskiego najsilniej. Inny rodzaj przedstawień, pojawiających się coraz częściej od przełomu wieków, stanowiły obrazy wysuwające na plan pierwszy wątki autotematyczne, w których element patriotyczny tkwił jedynie w metaforycznej aurze, możliwej do rozwikłania wyłącznie poprzez znajomość wcześniejszych dzieł. Do takich wypowiedzi należy obraz szczeciński, powstały w szczególnym roku spełnienia polskich dążeń do wolności. Jego głównym bohaterem jest sam artysta ukazany na osi niemal ołtarzowej kompozycji. Choć zielonkawa kurtka budzić może militarne skojarzenia, ubiór ten konotuje raczej roboczy uniform malarza – dumnego twórcy, patrzącego prosto w twarz widzowi, a dzierżoną w dłoni szpachlą dotykającego dolnej krawędzi obrazu. Ten wymowny gest podkreśla iluzyjny charakter oglądanej sceny oraz jednoznacznie utożsamia portretowanego z autorem: namalowany Malczewski, wskazując na ramy swego dzieła, wyraźnie oddziela je od realnego świata zewnętrznego – oto jego dusza. Centralną postać antytetycznie ujmują dwa kobiece akty siedzące na cembrowinie studni. Ów powszechny w twórczości Malczewskiego motyw zdaje się w tym wypadku akcentować główne przesłanie dzieła. Rolę towarzyszek należy bowiem postrzegać w odniesieniu do podziwianego przez Malczewskiego Arnolda Böcklina. Jego tytułowe Malarstwo i Poezja (z obrazu powstałego w 1882 roku) przyjęły postać nagich kobiet flankujących „źródło inspiracji”. Nachalna haptyczność aktów na przedstawieniu szczecińskim, wraz z szeregiem czysto formalnych zabiegów kompozycyjnych, buduje atmosferę szczególnego erotyzmu, wskazując na młodopolski związek twórczej kreacji i życiowej witalności. To one zajmują teraz duszę Malczewskiego, w ostatniej dekadzie życia najliczniej realizującego właśnie autoportrety.

Szymon Piotr Kubiak