Krajobraz z Orfeuszem i Eurydyką

Obraz, choć urozmaicony sztafażem, jest ilustracją podejścia do ujęcia natury. Temat mitologiczny jest tylko pretekstem dla ukazania jej niewzruszonej obojętności wobec ludzkich tragedii.

Obraz skonstruowany na wzór sceny w teatrze. Są tu dekoracje jak i aktorzy. Zastosowanie perspektywy kulisowej idealnie odpowiada rozbiciu kompozycji na trzy plany. Bohaterowie zaczerpniętej z tradycji antyku scenki rodzajowej wypełniają przestrzeń najbliższą oku widza. Za drzewami, które z obu stron zamykają kompozycję widoczne są zadrzewione wzgórza, na których budynek w kłębiącym się dymie. W tle zza chmur prześwituje słońce, którego ostre światło wydobywa z mroku poszczególne fragmenty ludzi i rzeczy.

Na pierwszym planie, prawie w centrum siedzi Orfeusz, słynny tracki muzyk, śpiewak i poeta, którego wyróżnia charakterystyczna czapka frygijska i kitara. Jeszcze nie zdaje sobie sprawy z tragedii, która go za chwile spotka. Przy nim nimfy i pasterze. Jeden z nich wskazuje na scenę toczącą trochę dalej, pod drzewem z prawej. Widać tam ukochaną żonę Orfeusza Eurydykę, która ucieka w popłochu przed niewidocznym napastnikiem (zapewne Aristajosem), którą właśnie ukąsiła nadepnięta żmija. . Jej towarzyszki wyrażają gwałtownymi gestami przerażenie. W głębi z lewej w gęstwinie krzewów widoczny zarys posągu boga pasterzy – Pana. Horyzont zamyka groźnie wyglądająca góra, na zboczu której widnieje ponury zamek z wydobywającymi się kłębami dymów. Symbolizuje on siedzibę władcy Piekieł i stanowi złowieszcze memento przyszłych losów miłujących się małżonków. Wyżej niebo zasnute ciemnymi chmurami Przewaga zimnych zielonych barw pogłębia nastrój smutku.

Malowidło stanowi prawdopodobnie powtórzenie zaginionego pierwowzoru, powstałego w późnym okresie twórczości Poussina, po 1660 r. Poza obrazem wilanowskim zachowało się powtórzenie kompozycji Poussina, o tej samej tematyce w Metropolitan Muzeum w Nowym Yorku, uważane za dzieło naśladowcy. Ponadto w Musée Condé w Chantilly znajduje się rysunek przypuszczalnie wiernie odtwarzający zaginiony oryginalny obraz artysty oraz w zbiorach Ermitażu w St. Petersburgu rysunek ukazujący tylko fragment kompozycji – sam płonący zamek na górze., nie wykluczone, ze będący kopią pracy mistrza. Poussin ok. 1650 r. przedstawił także inne ujęcie dziejów Orfeusza i Eurydyki, znajdujące się w Luwrze. A także wersję mitu przypisaną Poussinowi odnotowano na aukcjach w XVIII i XIX w., ostatnio w 1829 r. w kolekcji Valentini (por. Narodziny krajobrazu 1972, s. 98-100, oprac. J. Michałkowa).