Po co liczyć czas?

Czas płynie nieubłagalnie, a człowiek nie może go ani zatrzymać, ani cofnąć. Może jednak go zmierzyć i w ten sposób uporządkować dzień, miesiąc, a nawet rok. Dziś, by sprawdzić, który jest dzień miesiąca lub która godzina, zerkamy na telefon. Jednak przez wiele stuleci ludzie próbowali inaczej okiełznać czas. Sprawdź, jakie mieli na to pomysły.

Opracowanie:

Renata Pernak

Licencja

Jak początkowo mierzono czas?

Pierwszym sposobem na organizację czasu były kalendarze. W starożytnym Egipcie ponad 5 tys. lat temu stworzono kalendarz, w którym rok miał 360 dni. Przygotowano go na podstawie obserwacji Słońca i Księżyca oraz regularnych wylewów Nilu. Rzeka ta była bardzo ważna dla ówczesnego rolnictwa, a kalendarz pomagał zaplanować prace na polach uprawnych. Dalsza obserwacja nieba szybko pozwoliła wyciągnąć wniosek, że gdzieś popełniono błąd, dlatego Egipcjanie przeprowadzili korektę kalendarza, wydłużając rok do 365 dni.

Brzmi znajomo, prawda?

Czy w każdym miejscu na świecie obowiązuje ten sam kalendarz?

.

Nie, zdarza się, że różne kultury posługują się własnymi kalendarzami.

Kalendarz żydowski na rok 1940-1941 (5701)

Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

W kalendarzu żydowskim, którym posługują się wyznawcy judaizmu, rok ma 12 miesięcy liczących 29 lub 30 dni. Co dwa lub trzy lata przypada rok przestępny, który ma dodatkowy, 13. miesiąc. Doba rozpoczyna się i kończy o zachodzie słońca. Ma to bardzo duże znaczenie zwłaszcza w przypadku święta zwanego szabatem. Rozpoczyna się ono w piątkowy wieczór, dlatego w kalendarzach żydowskich tego dnia tygodnia podaje się także przewidywaną godzinę zachodu słońca.

Kalendarz żydowski na rok 1940-1941 (5701)

Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Co oznacza widoczna pośrodku liczba 5701? Jest to oznaczenie roku. Wszystko dlatego, że Żydzi datują czas od momentu stworzenia świata, który w judaizmie przypada na rok 3761 p.n.e.

Zatem rok 5701 to w innej rachubie rok 1940 – i to właśnie z tego okresu pochodzi ten kalendarz.

Kalendarz żydowski na rok 1940-1941 (5701)

Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Ciekawostka

Początek nowego roku w kalendarzu żydowskim przypada jesienią.

Kalendarz żydowski na rok 1940-1941 (5701)

Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Jak wyglądały pierwsze zegary?

Pierwsze starożytne zegary określały porę dnia na podstawie wysokości słońca. Z tego powodu nazywano je słonecznymi. Posiadały one jedną nieruchomą wskazówkę, a godzinę wskazywał rzucany przez nią cień. Gdy słońce znajdowało się w najwyższym punkcie na niebie, wówczas cień był najkrótszy i wskazywał godzinę 12 w południe.

Ale jak sprawdzić godzinę w pochmurny dzień, gdy słońca nie widać? Na tę okoliczność wymyślono inne naturalne sposoby mierzenia czasu, takie jak zegary wodne czy klepsydry.

Czy zegary słoneczne to banalnie proste urządzenia?

.

Tak było na początku, ale z czasem stawały się coraz bardziej skomplikowane.

Zegar słoneczny

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Zegar słoneczny

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Niezwykle interesującym przykładem zegara słonecznego jest egzemplarz z armatką, z której o godzinie 12 w południe następuje wystrzał. Bardzo to efektowne i sprytne. Jak do tego dochodzi? Otóż promienie słońca przechodzą wówczas przez szkło powiększające i powodują podpalenie prochu, co skutkuje strzałem.

Zegar słoneczny

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Także dzisiaj są osoby, które zajmują się konstruowaniem zegarów słonecznych, by były jak najdokładniejsze. Robią to jednak w ramach swojego hobby, ponieważ zegary te nie mają już dziś realnego znaczenia w kwestii pomiaru czasu.

Zegar słoneczny

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Ciekawostka

Pasjonaci zegarów słonecznych nazywają swoje cudeńka słonecznikami.

Kiedy wynaleziono zegar mechaniczny?

Wreszcie w XIV w. nastąpił przełom, i to nie byle jaki. Na scenę wchodzi zegar mechaniczny, któremu niestraszna pogoda ani pora dnia – on zawsze wykonuje swoją pracę. Wprawdzie przyjmuje się, że pierwszy zegar mechaniczny w Europie wynaleziono już w X w., ale dopiero 300 lat później zyskały one popularność. Wpierw pojawiły się na wieżach kościelnych i ratuszowych wielu miast Europy. Następnie trafiły do domów (a właściwie pałaców), by wreszcie zagościć w kieszeniach, a później na nadgarstkach użytkowników.

Pora przyjrzeć się kilku mechanicznym perełkom.

Co oznacza zwrot „zegarmistrzowska precyzja”?

.

Dawniej budowa zegarów odbywała się ręcznie i wymagała nie tylko wiedzy, ale również precyzji manualnej zegarmistrza. Zatem robić coś z „zegarmistrzowską precyzją” oznacza wykonywać pracę z ogromną dokładnością.

Zegar szafkowy z okładziną lustrzaną

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Zegar szafkowy z okładziną lustrzaną

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

W czasach, gdy zegary wytwarzano ręcznie, były one niezwykle drogie i wykonywano je na zamówienie bogatych rodów. Zegar, który miał trafić do pałacowego wnętrza, musiał również olśniewać swoim wyglądem.

Zegar szafkowy z okładziną lustrzaną

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Prezentowany egzemplarz to rzadki przykład zegara podłogowego zwierciadlanego. Jego nazwa wzięła się stąd, że jest on zdobiony lustrami (zwanymi zwierciadłami). Zegar ten ma 267 centymetrów wysokości, a jego główna część opiera się na grzbietach dwóch leżących złotych lwów. Mechanizm zegara, składający się m.in. z obciążników i wahadła, jest ukryty w środku, ale można go podejrzeć przez środkową szybkę o kształcie zbliżonym do czterolistnej koniczyny.

Zegar szafkowy z okładziną lustrzaną

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Ciekawostka

Rodzajem zegara wahadłowego jest kurant, który o pełnych godzinach wygrywa melodie.

Na czym polega unikatowość dawnych zegarów?

.

Aż do przełomu XVIII i XIX w. każdy zegar był wytwarzany indywidualnie przez zegarmistrza. Zatem nawet podobne egzemplarze wykonane przez tę samą osobę różniły się szczegółami.

Zegar stołowy tzw. kaflowy

Muzeum Narodowe w Lublinie

Prezentowany zegar pochodzi z XVII w. i jest nazywany kaflowym. Gdyby spojrzeć na niego z boku, przypomina szkatułkę...

Zegar stołowy tzw. kaflowy

Muzeum Narodowe w Lublinie

Zegar stołowy tzw. kaflowy

Muzeum Narodowe w Lublinie

Zegar stołowy tzw. kaflowy

Muzeum Narodowe w Lublinie

...ale już widok od góry może kojarzyć się z kaflem – stąd wzięła się jego nazwa. Zegar ten ustawiano na stole, dlatego jest bogato zdobiony z wszystkich stron – dzięki temu każdej osobie zasiadającej przy stole prezentuje się równie okazale. Przez okienka można także podziwiać pracujący mechanizm.

Zegar stołowy tzw. kaflowy

Muzeum Narodowe w Lublinie

Ciekawostka

Zegary kaflowe stojące na nóżkach nazywano w Polsce żabkami.

Czy znamy autorów dawnych zegarów?

.

Tak, najbardziej doświadczeni zegarmistrzowie mieli prawo oznaczać swoje wyroby – niczym dzieła sztuki – własnym nazwiskiem bądź znakiem.

Mechanizm zegara typu szafkowego

Muzeum Narodowe w Szczecinie

Autorem prezentowanego mechanizmu zegara jest mistrz Kaspar Nitardy, żyjący na przełomie XVII i XVIII w. Skąd słowo „mistrz”? Otóż był to najwyższy stopień, jaki mógł otrzymać rzemieślnik trudniący się danym fachem.

Mechanizm zegara typu szafkowego

Muzeum Narodowe w Szczecinie

Nitardy połączył zegar z funkcją kalendarza. Świadczy o tym obecność datownika w dolnej części tarczy. Z kolei niewielka tarcza widoczna pod godziną XII pełniła zapewne rolę sekundnika, choć wskazówka nie przetrwała do naszych czasów.

Warto również zwrócić uwagę na złote dekoracje dookoła tarczy. W precyzyjnie wykonanej plecionce ukrywają się fantastyczne – czasem śmieszne, innym razem upiorne – twarze. Wyżej dostrzeżemy skrzydlate stworzenia przypominające węże.

Mechanizm zegara typu szafkowego

Muzeum Narodowe w Szczecinie

Ciekawostka

Ludzkie twarze, które rzeźbi się, by dekorowały jakiś przedmiot lub budynek, nazywamy maszkaronami.

Mechanizm zegara typu szafkowego

Muzeum Narodowe w Szczecinie

Czy da się połączyć różne sposoby odmierzania czasu w ramach jednego zegara?

.

Tak, zegary z zaawansowanym mechanizmem mogą wskazywać jednocześnie zarówno godziny, jak i np. pory roku, znaki zodiaku czy fazy Księżyca.

Rolland

Zegar

Muzeum – Zamek w Łańcucie

Rolland

Zegar

Muzeum – Zamek w Łańcucie

Ten pochodzący z końca XVIII w. francuski model posiada aż pięć tarcz z różnymi wskazówkami. Największa tarcza pokazuje godziny, minuty i sekundy. Średnia podzielona jest na cztery pory roku i znaki zodiaku, zaznaczono na niej też daty równonocy oraz przesileń letniego i wiosennego. Ale to nie wszystko! Poniżej są jeszcze trzy mniejsze tarcze.

Rolland

Zegar

Muzeum – Zamek w Łańcucie

Pierwsza z lewej podzielona jest na siedem pól oznaczających dni tygodnia. Kolejna wskazuje fazy Księżyca (kwadry, pełnie i nów) i jest podzielona na 29 pól zgodnie z kalendarzem księżycowym. Ostatnia tarcza, z prawej, z podziałką na 31 elementów, pokazuje dzień miesiąca kalendarzowego.

Jak bardzo skomplikowany proces zachodzi we wnętrzu zegara, możemy obserwować dzięki temu, że mechanizm jest dobrze widoczny poprzez szklany klosz.

Rolland

Zegar

Muzeum – Zamek w Łańcucie

Ciekawostka

Zegar, w którym możemy obserwować gołym okiem pracę mechanizmu, nazywamy szkieletowym.

Rolland

Zegar

Muzeum – Zamek w Łańcucie

Kiedy powstał pierwszy zegarek, który można było nosić przy sobie?

.

Pomysł na niewielki zegarek, który można nosić ze sobą, pojawił się w XVI w.

Zegarek kieszonkowy

Muzeum – Zamek w Łańcucie

Zegarek kieszonkowy

Muzeum – Zamek w Łańcucie

Pierwsze tego typu wynalazki były jednak stosunkowo duże i ciężkie, dlatego wieszano je na łańcuszku na szyi. Bardzo często się spóźniały i wymagały ciągłej korekty czasu. Z biegiem lat mechanizm udoskonalono, a zegarki stały się nie tylko dokładniejsze, ale także mniejsze – wreszcie mogły się zmieścić w kieszeni.

Zegarek kieszonkowy

Muzeum – Zamek w Łańcucie

W XIX w. produkcja kieszonkowych zegarków nabrała już masowego charakteru.

Ich historia zakończyła się wraz z wybuchem I wojny światowej. Wówczas okazało się, że zegarek jest niezbędnym elementem wyposażenia każdego żołnierza. Tak pojawiła się potrzeba wyprodukowania zegarków noszonych na ręce.

Zegarek kieszonkowy

Muzeum – Zamek w Łańcucie

Ciekawostka

W XIX w. zegarek noszony w kieszeni kamizelki był atrybutem dżentelmena. Świadczył nie tylko o wyczuciu stylu, ale również o pozycji społecznej.

Po co liczyć czas?

Tagi

Słownik pojęć:

Judaizm – religia wyznawana przez Żydów; judaizm to wiara w jednego Boga. Najważniejszą księgą dla wyznawców judaizmu jest Tora.

Starożytność – okres w historii obejmujący dzieje od powstania pierwszych cywilizacji do ok. V w. n.e. Termin ten stosuje się dla obszarów Bliskiego Wschodu, Europy i Afryki Północnej, na których w starożytności rozwinęły się wielkie cywilizacje, m.in. babilońska, egipska, grecka i rzymska. Niekiedy zamiennie dla Grecji i Rzymu używa się terminu „antyk”.

Żydzi – wyznawcy religii zwanej judaizmem; przez wieki osiedlali się w wielu miejscach na całym świecie, m.in. w Polsce. W roku 1948 powstało państwo Izrael, w którym mieszka wielu Żydów.