Widok zamku w Puławach od łachy

Pałac puławski, uznawany w XVII i XVIII wieku za jedną z najwspanialszych rezydencji Rzeczypospolitej, po przebudowach dokonywanych od lat 40. XIX wieku utracił częściowo walory artystyczne. Pierwszą rezydencję w Puławach wzniósł Stanisław Herakliusz Lubomirski w latach 1671–1679. Była to zaprojektowana przez Tylmana z Gameren barokowa siedziba wzorowana na włoskiej villa rustica i ówczesnych pseudowarownych pałacach francuskich. François P. Daleyrac, francuski dworzanin króla Jana III Sobieskiego, tak ją zapamiętał: „Za Wisłą w tej stronie leży ładna wioseczka u stóp góry ozdobionej u szczytu pałacykiem w stylu włoskim pięknej struktury, o wspaniałych przedsionkach, marmurowych ornamentach, z salonem urządzonym przepysznie. […] Domek ten jest niezaprzeczenie najpiękniejszym okazem nowszej architektury w Polsce”. Rezydencja puławska Lubomirskiego przeszła drogą wiana w ręce Sieniawskich i Czartoryskich, przez których była odbudowywana i upiększana, zwłaszcza po zniszczeniach szwedzkich w 1706 i rosyjskich w 1794 roku. Wybitni twórcy, tacy jak Jan Zygmunt Deybel, Juste-Aurèle Meissonnier, czy Christian Piotr Aigner, uczynili z niej wspaniałą rezydencję magnacką.

Adam Lerue i Julian Cegliński w „Albumie Lubelskie” pokazali pałac od strony łachy. Takie ujęcie budowli przedstawił także w roku 1875 w „Kurierze Warszawskim” Bolesław Prus: „[...] najpiękniej wygląda stąd pałac. Wyobraźcie sobie łachę obsadzoną tatarakiem i wikliną, zasypaną okrągłymi liśćmi i żółtymi kwiatami lilii wodnych. Za łachą trawnik przecięty dwiema ścieżkami, a dalej zielony, czysty, kilkadziesiąt stóp wysoki wzgórek. Po obu stronach jego literalnie bałwanią się tłumy drzew, a na szczycie wznosi się korpus pałacu wyłożony szarawym piaskowcem. Front ten bez drzwi i dwupiętrowy, ozdobiony wielkimi oknami, ma po bokach dwie wieże czworokątne, a na środku sześciokątną, wsuniętą w głąb gmachu tak, że tylko trzy jej ściany wybiegają naprzód. Wygląda to, jakby średniowieczny zamek tonął i rozpływał się w nowożytnym pałacu”. Opis Prusa odnosi się do wyglądu elewacji południowej po przebudowie dokonanej w latach 1840–1842 przez Józefa Góreckiego i zapewne przez Juliana Ankiewicza w latach 1859–1861. Litografia Lerue/Ceglińskiego z 1859 roku nie uwzględnia przebudowy Góreckiego, natomiast pokazuje pałac z czasów Izabeli i Adama Kazimierza Czartoryskich.

Renata Bartnik