Minerwa wśród muz, wieko wirginału Marii Kazimiery

Prezentowany obiekt jest wyjątkowy nie tylko ze względu na walory artystyczne, lecz także jako cenna pamiątka związana z parą królewską. Legenda odsyła nas do informacji pochodzącej od Stanisława Kostki Potockiego, zapisanej na kartce papieru naklejonej na rewersie: „Parnas z kraiowidem a w koło z arabeskami, drewniana tablica, która służyła za wieko klawikordu darowanego Królowey Janowey od żony Cesarza Leopolda iak to niósł dawniey napis. Zdaie się iż ten prezent nastąpił przed samym wyiazdem Króla na oswobodzenie Wiednia, niósł bowiem napis życzenie, by Królowa mogła osłodzić sobie rzadkim do muzyki talentem nieprzytomność kochanego Rycerza, a za powrotem jego przygrywać triumfalnym pieniom”. Niestety, kartka uległa zniszczeniu i dziś widoczna jest jedynie fragmentarycznie.

Tematem przewodnim jest alegoria muzyki. Kompozycję podzielono na trzy części. Znajdująca się pośrodku scena ukazuje tytułową Minerwę w otoczeniu Muz, z których każda trzyma instrument muzyczny – swój atrybut. Ponadto z przodu, na polanie, leżą malowniczo rozłożone różne muzykalia, przedstawione tak szczegółowo, że posiadają wartość dokumentacyjną (rozpoznaniem i wyjaśnieniem zajmował się B. Vogel). W złociste obramienie pola głównego wkomponowano miniaturowe scenki obrazujące mity dotyczące Merkurego (Hermesa) z lewej stronu i Apolla – z prawej w kontekście ich zmagań na gruncie muzycznym.

Wszystkie ważniejsze wątki artysta (lub artyści, jako że poszczególne partie obrazu wykazują różnice stylistyczne) zaczerpnął z Metamorfoz Owidiusza. Aby odczytać całe bogactwo treści tego dzieła, należałoby przeanalizować niderlandzkie traktaty poświęcone teorii muzyki. Przybycie Minerwy, patronki uczonych i filozofów, do siedziby Muz i Pegaza na szczycie Helikonu może oznaczać moment osiągnięcia idealnej harmonii sfer, dzięki mądrości i opiece bogini. Drugim mocnym przesłaniem wywodzącym się ze starożytnej estetyki muzyki głoszonej przez epikurejczyków oraz sceptyków, jest naturalis delectatio – płynące z uprawiania muzyki szczęście i radość. Humanistyczna rola muzyki została przede wszystkim podkreślona w traktatach Jana Tinctorisa (1435 lub 1436–1511), wybitnego niderlandzkiego teoretyka. Osobnym zagadnieniem jest ustalenie, z jakiego instrumentu muzycznego pochodzi wieko. Ślady po zawiasach przekonują do przyjęcia hipotezy, że był to nie klawikord, lecz wirginał.

Dominika Walawender-Musz