Pasterze arkadyjscy

Nieznany autor umiejętnie naśladuje namalowane w latach 1638-1639 lub 1650-1655, a przechowywane w Luwrze dzieło najwybitniejszego francuskiego malarza klasycysty Nicolasa Poussina, określanego mianem peintre-philosophe. Znajdziemy tu wszystkie wyznaczniki malarskiej doskonałości: zrównoważoną kompozycję, szlachetność figur i harmonię pomiędzy nimi a krajobrazem – znać, że malowidło jest dziełem wyćwiczonej i pewnej ręki.

Artysta ukazał alegoryczną scenę rozgrywającą się w Arkadii - mitycznej krainie wiecznego szczęścia, ojczyźnie pasterzy, którzy, jak wierzono, uprawiali twórczość muzyczną i poetycką. W pogodnym krajobrazie trzej pasterze, przy których pojawia się, „wdzięczna nimfa, pięknie odziana”, znajdują grobowiec. Zdziwieni odczytują wyryty na nim napis: Et in Arkadia ego. Tłumaczenie tej inskrypcji już w 2. poł. XVII w. wzniecało dyskusję wśród teoretyków sztuki (G.P. Bellori, A. Félibien). W interpretacji E. Panowsky’ego brzmi ono: „Nawet w Arkadii jestem”, a słowa wypowiada sama śmierć. Znaczenie postaci kobiecej, dotykającej delikatnie ramienia pasterza, do końca nie zostało wyjaśnione. Nazywana nimfą, może być symbolem przeznaczenia i nieuchronności losu (Ananke), ale też personifikacją rozumu (raggione), która w Ikonologii Cesarego Ripy opisana jest jako młoda kobieta w niebiesko-złotym stroju trzymająca laur (tu ukazany w tle).

Stanisław Kostka Potocki zakupił obraz w 1808 r. we Francji. Jest on doskonałą ilustracją jego zainteresowań i temperamentu intelektualnego jako członka założonego w Rzymie w 1690 r. stowarzyszenia Accademia dell’Arcadia. Celem arkadyjczyków była „poprawa i oczyszczenie” włoskiej poezji. Już sama nazwa nawiązywała do mitycznej Arkadii, a członkowie zwali się pastori. Ich twórczość i mecenat obejmowały nie tylko poezję, lecz także muzykę, sztuki plastyczne i architekturę. Stanisław Kostka Potocki znał te idee zapewne już z czasów nauki u warszawskich pijarów (Collegium Nobilium, lata 1761–1772), którzy czerpali z wzorów pijarskiego rzymskiego Collegium Nazarenum. Przy tym ostatnim powołano literacką Accademia Degl’Incolti, filię rzymskiej Accademia dell’Arcadia. Potocki musiał bardzo cenić sobie przynależność do Accademii, gdyż 5 lat później z jego inicjatywy przystąpili do niej także jego żona Aleksandra, jej siostra Elżbieta i ksiądz Grzegorz Piramowicz, (uczestnicy trzeciej podróży do Italii).

Dominika Walawender-Musz