Stary cmentarz żydowski w Strzyżowie

Patrząc na mistrzowski pastel Wojciecha Weissa „Stary cmentarz żydowski”, widzimy, jak „kadr obrazu jak nieruchomy obiektyw ujmuje fragment przestrzeni nie po to jednak, by szczegółowo go analizować lub oddać jego oczywistą, ukazaną w pełnym świetle przedmiotowość, lecz by uchwycić jego ciche utajone trwanie” (Ł. Kossowski, „Pejzaże Wojciecha Weissa”, kat. wystawy, Muzeum Narodowe w Kielcach, Kielce 1985, s. 11). To zdanie badacza twórczości Weissa świetnie charakteryzuje liczne szkice pejzażowe powstałe w Strzyżowie, zwłaszcza te z motywem cmentarza żydowskiego. Do tego malowniczego, otoczonego piękną naturą miasteczka artysta powracał wielokrotnie w latach 1899–1903, w jego intymnym pejzażu odnalazł siłę i nowy język swojego malarstwa. Renata Weiss, wnuczka artysty, odczytuje powstałe wówczas dzieła przez pryzmat przechowywanych w archiwum rodzinnym dzieł literackich – powieści, tomików wierszy i roczników młodopolskich czasopism: krakowskiego „Życia” i warszawskiej „Chimery”.

Choć prace z widokiem macew na żydowskim cmentarzu są niewielkie rozmiarem, to tworzą dzieła o intensywnym wyrazie, przywołujące wszechobecne w młodopolskiej literaturze i sztuce melancholię, śmierć, opuszczenie: „Zapuszczone po wsiach naszych cmentarze, z suchymi wierzbami na mogiłkach; żydowskie kirkuty, gdzie w olbrzymim stepowym zielsku sterczą krzywe kamienne tablice; – smutek żałobny na jednych, niemą martwotę i opuszczenie na drugich…” (W. Berent, „Próchno”, Warszawa 1901, s. 7, cyt. za: „Młodopolskie fascynacje. Wojciech Weiss w Strzyżowie”, red. R. Weiss, Strzyżów 2020, s. 43).

Renata Piątkowska