Człowieka ciągnie do okna

Marek Włodarski (1898–1960) przed II wojną światową nazywał się Henryk Streng i był polsko-żydowskim malarzem modernistycznym. W latach 20. i 30. działał we Lwowie, będącym obok Krakowa i Warszawy największym ośrodkiem artystycznym międzywojennej Polski. W tym czasie obserwował życie Lwowa jako jednej z największych metropolii w Europie Środkowo-Wschodniej, a zarazem mieszkał na Krakidałach – handlowej dzielnicy żydowskiej, gdzie swobodnie rozwijała się niska kultura przedmiejska i trwały liczne tradycje lokalne. Studiując w Académie Moderne w Paryżu (1925–1926), należał do wąskiego grona polskich malarzy, którzy mieli żywy kontakt ze współczesną sztuką francuską. W II połowie lat 20. intensywnie przepracowywał estetykę Fernanda Légera, łącząc ją z inspiracjami lwowską kulturą polsko-żydowską. We Francji nawiązał też kontakt z André Bretonem, w czasie gdy ten wydawał właśnie Manifeste du surréalisme (1924) i Le Surréalisme et la peinture (1926). Mając styczność z surrealizmem w swojej najdynamiczniejszej fazie rozwoju, przeszczepił go we Lwowie na przełomie lat 20. i 30. (szersza recepcja nurtu nastąpiła w Polsce po 1945 r.). Przyjaźnił się z literatami aktywnymi w regionie, Brunonem Schulzem i Deborą Vogel, dla których poetyka bliska surrealizmowi była tak samo bliska jak artystom wizualnym. W 1930 r. dołączył we Lwowie do Artes (1929–1935) – lewicowej grupy awangardowej, która sformułowała ciekawą propozycję sztuki upominającej się o prawa robotników i bezrobotnych, ofiar Wielkiego Kryzysu. Proponowano wówczas „realizm faktów”: obrazy mające eksponować i kontrastować pożądane i piętnowane fakty społeczne w ramach jednej kompozycji. Wojnę Streng spędził we Lwowie – w getcie i poza nim, gdzie ukrywał się pod polskim nazwiskiem Włodarski – a także w obozie koncentracyjnym Stutthof. Przy tej tożsamości pozostał także po 1945 r., będąc ważną figurą w sztuce powojennej Warszawy. W ostatnich latach Marek Włodarski jest na nowo odkrywany jako jeden z kluczowych artystów polskiej i środkowoeuropejskiej sztuki nowoczesnej. W 2021 r. Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie – jedna z wiodących instytucji kultury w Polsce – prezentowało dużą monograficzną wystawę jego twórczości. | Piotr Słodkowski, Courtesy of Olszewski Gallery Akwarela Marka Włodarskiego (Henryka Strenga) Człowieka ciągnie do okna jest – jak należy przypuszczać – pierwszym ujęciem olejnej wersji obrazu z 1948 r., która znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie (wymiary: 42,5x33 cm, niesygnowany, nr inwentarzowy MPW 322 MNW).Człowieka ciągnie do okna to dzieło odwołujące się bezpośredniego do doświadczenia Zagłady, tworzone z punktu widzenia ofiary-świadka. W tej pracy artysta nawiązał, choć nie wprost, do swoich doświadczeń z ukrywania się u Janiny Brosch, członkini Żegoty, malarki i swojej przyszłej żony, najpierw we Lwowie, w latach 1942–1944, potem, od kwietnia 1944 r., w Warszawie na tzw. aryjskich papierach na nazwisko Marek Włodarski. Tytuł kompozycji, syntetyczne ujęcie figury, inspiracje surrealizmem tworzą sugestywny obraz czytany jako zapis egzystencjalnej kondycji ukrywającego się, zamknięcia, zagrożenia. Zdecydowana większość prac artysty z czasów ukrycia przedstawia widoki wnętrza (pokoju, w którym żył). Są wyrazem tęsknoty za światem, powietrzem, wolnością. Modernistyczny język sztuki został tutaj użyty do opowieści o granicznych doświadczeniach Zagłady. Piotr Słodkowski, autor ważnej książki o malarzu (Modernizm polsko–żydowski. Henryk Streng/Marek Włodarski a historia sztuki, Warszawa 2019) oraz monograficznej wystawy Włodarskiego/Strenga, która odbyła się w 2021 r. w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie opisał artystę jako „przede wszystkim postać, która rozbija stare sposoby myślenia o sztuce polskiej w XX stuleciu i wspiera dekolonizowanie wiedzy o kulturze w tej części Europy. (…) Artysta czerpiący z kultury polsko-żydowskiej i ocalały z Holokaustu, który pozostał przy tożsamości zagładowej. Świadek historii obarczony dehumanizującym doświadczeniem dwóch totalitaryzmów – nazizmu i stalinizmu” (Henryk Streng/Marek Włodarski i modernizm żydowsko-polski, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, https://niaiu.pl/2021/02/niaiu-poleca-henryk-streng-marek-wlodarski-i-modernizm-zydowsko-polski/, dostęp 29.04.2024). Praca była kilkakrotnie pokazywana na wystawach: Marek Włodarski (Henryk Streng) 1903–1960 w Muzeum Narodowym w Warszawie w 1981 r., Marek Włodarski | Henryk Streng 1898–1960. Między centrum a peryferiami w Państwowej Galerii Sztuki w Sopocie w 2013 r. i Stern–Rosenstein–Streng/Włodarski. Między świadomym a podświadomym. Reminiscencje Zagłady w twórczości tych, którzy przetrwali w Domu Aukcyjnym Libra w Warszawie w 2020 r. | RP