Dokument podróży Bolesława Pacanowskiego

Po wydarzeniach Marca ’68 i rozpętanej przez komunistyczne władze antyżydowskiej nagonce Bolesław Pacanowski, który miał wtedy 68 lat, zdecydował się na wyjazd z kraju. Chciał jechać do Paryża. Byli tam przyjaciele – Tomasz Gleb, Izaak Celnikier, Izaak Rajzman, Szmul (Aleksander) Wajnsztok, Leon Lewkowicz. W Paryżu działała ponadto Association des Artistes Juifs de France [Stowarzyszenie Artystów Żydowskich we Francji], a rynek sztuki był szeroki. Był tam też syn Pacanowskiego, Anatol, który studiował wówczas w École national supérieure des Arts Décoratifs.

Decyzja o wyjeździe podjęta została szybko. Pacanowscy nie rozważali wyjazdu do Izraela, druga żona Bolesława Pacanowskiego Wiera (Wenera) była Rosjanką („Wywiad z Anatolem Pacanowskim”, 2018). W grudniu 1969 r. z tzw. „dokumentami podróży uprawniającymi do wyjazdu z Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej” wyruszyli do Wiednia. Nie mieli już prawa powrotu do kraju, napis na dokumencie głosił: „Posiadacz niniejszego dokumentu podróży nie jest obywatelem polskim” (zob. też MPOLIN-A18.1.10). W grudniu 1969 r. Anatol Pacanowski otrzymał azyl we Francji , tzw. „travel document” Konwencji Genewskiej; chciał załatwić wizę wjazdową dla rodziców, ale im jej odmówiono. Młody Pacanowski pojechał więc do Wiednia, tam poprosił o wizę do Stanów Zjednoczonych. Dostał ją po trzech miesiącach, o czym zdecydował zapewne fakt, że miał 25 lat, ukończone studia i nie był obarczony rodziną. Rodzice czekali dłużej, wizy wjazdowe warunkowe (tzw. „conditional entry”) otrzymali dopiero w sierpniu 1970 r. „Rodzice nie chcieli wyjeżdżać z Polski – opowiada Anatol Pacanowski. – Ale chcieli być ze mną” (jak się wydaje, przyszłość syna była, obok antysemityzmu, ważną przesłanką decyzji o wyjeździe). Później, już w Stanach Zjednoczonych, ojciec podziękował synowi, że wyjechali. „Poczuł ulgę, spokój, nie chciał o tym mówić, ale w Polsce jeszcze przed Marcem pojawiały się różne problemy, niepokoje, nieprzyjemności” („Wywiad z Anatolem Pacanowskim”, 2018).

Renata Piątkowska