Bolesław Pacanowski - między Łodzią a Ameryką Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Bolesław (Beniamin) Pacanowski (1901–1977) urodził się w Łodzi. Jego ojciec Piotr (Pinkus) był średniozamożnym kupcem, matka Helena (Hendla) z d. Gajzler opiekowała się dziewięciorgiem dzieci. Bolesław nie był jedynym uzdolnionym artystycznie członkiem rodziny: jego brat Hilary był architektem, siostra Natalia Pacanowska-Haltrecht historykiem sztuki, Ewa i Róża (Rachela zwana Zulą) – aktorkami amatorkami.
Pacanowski ukończył w Łodzi szkołę średnią, zdał egzamin maturalny jako ekstern. Potem uczył się w Szkole Rysunku i Malarstwa Ryszarda Radwańskiego, w prywatnej szkole Maurycego Trębacza oraz pod kierunkiem Konstantego Mackiewicza. Przed wojną pracował w biurach architektonicznych m.in. Jerzego Müntza (Minca), Józefa Łęczyckiego i swojego brata Hilarego Pacanowskiego (informacje biograficzne na podstawie życiorysu przesłanego Józefowi Sandlowi, list z 15 czerwca 1961 r., Archiwum ŻIH).
Po wybuchu II wojny światowej wraz z rodziną znalazł się w okupowanym przez Związek Radziecki Białymstoku. Od 1940 r. pracował jako scenograf w teatrach operowych na terenie ZSRR, m.in. we Frunze i Zaporożu. Po napaści III Rzeszy na Związek Radziecki rodzina została rozdzielona. W Białymstoku została żona Millicent (Mary) z d. Flatau i dwie córki. Żona i młodsza córka Aleksandra zginęły najprawdopodobniej w Treblince, starsza córka Anna przeżyła obóz w Auschwitz i wyjechała po wojnie do Wielkiej Brytanii. W lipcu 1944 r. Pacanowski ożenił się ponownie, z Wierą (Wenerą) Kataszow, z  małżeństwa urodził im się syn Anatol. Do Polski cała rodzina przyjechała w 1946 r. (rejestracja w CKŻP, Archiwum ŻIH, sygn. P30, Pbn15).
W 1947 r., gdy z inicjatywy Żydowskiego Towarzystwa Krzewienia Sztuk Pięknych zorganizowano w Łodzi Spółdzielnię Pracy Artystyczno-Malarskiej „Sztuka”, Pacanowski został jednym z jej członków. W utworzonym przy Spółdzielni „Sztuka” malarsko-rzeźbiarskim studiu artyści zajmowali się projektowaniem i wykonywaniem prac z zakresu sztuki użytkowej (plakatów, grafik książkowych, rysunku prasowego i sztuki stosowanej). Pacanowski należał też do efemerycznego stowarzyszenia „Grupa Ośmiu”, której członkami byli: Majer Apelbaum, Mojżesz Boruszek, Rafał Chwoles, Karol Piasecki, Adam Muszka, Irena Adler-Molga i Józef Pasmanik. Był też Pacanowski autorem scenografii dla sceny żydowskiej, w zbiorach Muzeum POLIN znajduje się 26 projektów scenograficznych z lat 1949–1951 (zob. MPOLIN-M).
Od 1952 r. Pacanowski pracował w Młodzieżowym Domu Kultury w Łodzi. W 1969 r. wraz z żoną Wierą wyjechał z Polski. Zmarł w 1977 r. w Stanach Zjednoczonych. (Więcej: zob. zbiór dokumentów Pacanowskich, MPOLIN-A18).
Znajdujący się w kolekcji Muzeum POLIN zbiór powojennych prac Bolesława Pacanowskiego jest świadectwem trwania po II wojnie światowej, wbrew Zagładzie, żydowskiej sztuki w Polsce. Jej znaczenie i sens leży w nawiązaniu do międzywojennej tradycji sztuki żydowskiej – poprzez wybór żydowskich motywów religijnych, kulturalnych („Portret Mendele Mojchera Sforima”), ludycznych („Muzykanci żydowscy”), podobnie jak odwołania do „żydowskiej” techniki kucia w metalu.

Renata Piątkowska