Bez tytułu (Maus 4)

Przedstawienie pryczy obozowych w barakach w Auschwitz, inspirowane ukazaniem wnętrza baraku z komiksu Arta Spiegelmana ,,Maus’’ (z tomu 2). Można określić konkretnie fragment komiksu stanowiący inspirację: to plansza, na której po raz pierwszy przedstawione zostało wnętrze baraku. W jej dwóch górnych kadrach wspominający bohater, Władysław Spiegelman, mówi o łóżkach i spaniu w barakach (,,Było tak ciasno, że ciężko się było ruszyć’’, s. 30 w I wyd. pol. z 2001, przekł. Piotr Bikont). Na obrazie Sasnal pokazał wyłącznie przestrzeń z kadru komiksowego, bez postaci i pól narracyjnych czy dymków dialogowych. Obrazowy motyw specyficznej ,,siatki'' jest odpowiednikiem komiksowego kreskowania sugerującego zacienienie (przy czym linie kreskowania w tych konkretnych komiksowych kadrach są raczej pionowe; jakkolwiek na innych planszach cieniowania bywają również ukośne).

To jeden z pięciu obrazów cyklu ,,Maus’’, powstałego na przełomie lat 90. XX w. i pierwszej dekady XXI wieku. Był to okres newralgiczny w relacjach polsko-żydowskich, czas wzmożonej debaty społecznej w Polsce na temat udziału Polaków w zbrodniach popełnianych na polskich Żydach w czasie II wojny światowej, okupacji niemieckiej. Toczyła się początkowo głównie wokół książki Jana Tomasza Grossa „Sąsiedzi”, ukazującej zbrodnię w Jedwabnem z 10 lipca 1941 r., później m.in. także wokół ,,Mausa” Spiegelmana, który wydany został w Polsce (z dużym opóźnieniem w stosunku do wersji oryginalnej) właśnie w tym okresie (2001). Sasnal zaczął wówczas intensywnie malować obrazy na temat Zagłady i jej pamięci (m.in. inspirowane opowiadaniami Tadeusza Borowskiego, filmem ,,Shoah’’ Claude’a Lanzmanna); przy czym w jednym z autokomentarzy wyznawał, że pierwsze próby malarskie zbliżające go do problematyki i jej ujęcia podjął dużo wcześniej: ,,Jeszcze na studiach namalowałem dwa obrazy: na jednym było szare mydło, którym myliśmy pędzle, na drugim człowiek przed domem w zimowym pejzażu. To było jeszcze bardzo intuicyjne, ale już wtedy chodziło mi o Brzezinkę, zapowiedź dramatu, jego prozaiczność. Próbowałem opowiedzieć o tym bez dosłowności” (J. Banasiak, ,,15 stuleci. Rozmowa z Wilhelmem Sasnalem’’, Czarne: Wołowiec 2017, s. 69).

W kontekście czwartego obrazu inspirowanego ,,Mausem’’ istotny wydaje się autokomentarz Sasnala, dotyczący procesu twórczego, odsłaniający aspekty odczuwania malowanej przestrzeni: ,,moja prababcia zginęła w Auschwitz. Kiedy malowałem jeden z obrazów z cyklu «Maus», ten przedstawiający prycze, było dla mnie bardzo istotne, że ona musiała na takich pryczach spać. Dużo o tym myślałem’’ (cytowany wyżej wywiad J. Banasiaka, s. 69).

Przemysław Kaniecki