Filakteria (hebr. tefilin)
non post 1939
Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN
W życiu każdego człowieka są przynajmniej dwa ważne momenty: narodziny i śmierć. Oprócz nich jest jeszcze wiele innych chwil, które uroczyście obchodzimy, np. chrzciny, zaręczyny czy śluby. W różnych religiach, ale też w różnych krajach czy regionach mogą one przebiegać inaczej. Naturalnym rytmem naszego życia jest żegnanie się z jednym okresem i witanie nowego oraz przechodzenie od jednego etapu do kolejnego. Towarzyszą temu niezwykle ciekawe obrzędy, które zaraz poznasz!
Krok w dorosłość
Wyobraźmy sobie trzynastoletniego chłopca. Właśnie zbudził się wraz z pierwszymi promieniami słońca i zapewne nie zmruży już oka. To wielki dzień w jego życiu. Dziś stanie się dorosłym religijnie Żydem. Od tego momentu będzie odpowiadał za swoje czyny – wcześniej robili to za niego rodzice.
Przejście każdego żydowskiego chłopca z wieku dziecięcego w dorosłość jest związane z radosną uroczystością zwaną bar micwą. Nasz bohater szykował się na ten dzień od kilku miesięcy. Dziś przeczyta przed wszystkimi zgromadzonymi w synagodze fragment Tory i skomentuje go. Byle tylko nie dać plamy. Potem będzie już z górki, a w trakcie przyjęcia otrzyma prezenty.
Wśród nich będzie tefilin. Składa się on z dwóch otwieranych pudełek, w których umieszczono zwitki pergaminu z wypisanymi ręcznie fragmentami Tory. Do pudełek przyczepione są dwa rzemyki. Podczas porannej modlitwy jeden będzie przymocowywał do ręki, a drugi do czoła.
To wielkie zmiany w życiu chłopca, więc jak tu nie być przejętym?
____
fotografia ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego
Jeszcze przed ślubem
Jak nie uronić łzy, gdy córka wychodzi za mąż? Ale zanim młodzi staną w kościele, pora na zaręczyny, zwane dawniej w Polsce zrękowinami.
Przenieśmy się do podkrakowskiej wsi. Para narzeczonych siedzi już przy stole naprzeciwko siebie. Wcześniej dziewczyna została poproszona o rękę. Zgodę młodej (jak również aprobatę rodziców) potwierdzono, wypijając wódkę. Teraz wokół stołu zgromadzili się świadkowie tego wydarzenia, by móc zaświadczyć, że słowo zostało dane. Przyszła panna młoda ma na sobie uroczysty strój oraz czepiec ozdobiony wstążkami. Ręce narzeczonych spoczywają na stole, przewiązane czerwoną chustką. To prezent dla dziewczyny od przyszłego męża.
Powoli można więc przejść do kolejnych ustaleń, m.in. terminu ślubu, listy gości oraz spisywania majątku każdego z narzeczonych. Gdy już wszystko zostanie omówione, rozpoczną się tańce i zabawa. Mężczyzna z instrumentem muzycznym czeka tylko na znak.
Mężatka czy panna?
Dawniej na wsi już na pierwszy rzut oka można było odróżnić kobietę zamężną od panny. I nie chodzi tutaj wcale o obrączkę na palcu. Dziewczęta, które jeszcze nie miały swojego wybranka, chodziły z odkrytymi włosami. Z kolei mężatki powinny były je zakrywać, do czego służyła przede wszystkim chusta.
Przełomowym momentem w życiu dziewczyny był ślub – następowała wówczas zmiana jej stanu cywilnego. Głowa panny młodej była tego dnia bogato przystrojona wiankiem. Ten, który oglądasz pochodzi z okolic Lublina i przypomina diadem. Po jego założeniu czoło wyglądało jak oplecione zielonymi i czerwonymi wstążkami przyozdobionymi perełkami. Jednak największe wrażenie robiły z pewnością licznie wpięte kwiaty okalające całą głowę.
Podczas wesela odbędzie się uroczystość oczepin. W jej trakcie wianek panny młodej zostanie zdjęty i zastąpiony przez czepiec podobny do chusty. Będzie to czytelny znak, że panna młoda jest już mężatką.
Kielichy w górę!
Towarzystwo licznie zgromadziło się wokół stołu, by przy wtórze muzyki bawić się do rana. Powodem do radości jest ślub pary widocznej pośrodku. Panna młoda ubrana jest w jasną suknię, a na głowie ma welon. Pan młody stoi za małżonką podkręcając wąsa. To właśnie wygląd bohaterów – ich fryzury oraz ubiór – informują nas, że podglądamy wesele szlachty. Mężczyźni ubrani są w kontusze. Jest to rodzaj płaszcza, który w talii przewiązywano specjalnym pasem. Na nogach panów obowiązkowe wysokie skórzane buty. Blisko pasa przymocowana szabla.
Toasty to wielowiekowa tradycja, w której szlachta była wyjątkowo rozmiłowana. W mowach weselnych wymieniano osobiste zasługi nowożeńców lub ich przodków. Wskazywano na niewinność panny młodej i silny charakter pana młodego. Toast był zatem dobrym momentem, by po raz kolejny podkreślić prestiż całego rodu.
Pogrzeb z pompą
W dniu pogrzebu szlachcica dzwony biją już od południa. Po zmroku w kierunku kościoła ruszają żałobnicy. Wewnątrz świątyni daje się wyczuć wyraźny zapach kadzidła, którego dym widoczny jest w blasku rozpalonych świec. Przy ołtarzu ustawiono castrum doloris, czyli w tłumaczeniu z łaciny „zamek boleści”, na którym położono trumnę. Kościół wypełniony jest po brzegi najbliższymi, przyjaciółmi, dostojnikami kościelnymi i świeckimi. Wszyscy wychwalają zmarłego w niekończących się przemówieniach…
Pogrzeb szlachcica był jednym z najdroższych i najbardziej wystawnych obrzędów w dawnej Rzeczpospolitej. Samo ostatnie pożegnanie, rozumiane jako złożenie trumny do grobu, trwało zwykle kilka dni, ale uroczystości mu towarzyszące ciągnęły się nawet przez rok!
Wszystko po to, by godnie pożegnać zmarłego oraz umożliwić mu przejście do kolejnego etapu, czyli życia wiecznego.
Przejdźmy do konkluzji
Gdy ksiądz podczas pogrzebu wygłaszał kazanie, wszyscy słuchali uważnie wymienianych przez niego cnót zmarłego. Ziemskie zasługi z pewnością zostaną nagrodzone chwałą nieba.
Ale co pozostanie tutaj, wśród żywych, by mogło wciąż utrwalać pozytywny obraz zmarłego?
Będzie to m.in. chorągiew, nazywana konkluzją, sporządzana już po pogrzebie. Zgodnie ze staropolskim obyczajem powinien się na niej znaleźć wizerunek świętego patrona. W tym przypadku klęczy on z rękami uniesionymi w geście modlitwy, a swoją twarz kieruje w górę, w stronę Chrystusa wyłaniającego się zza chmur.
Poniżej patrona znajduje się herb zmarłego. Pod nim zapis, który przywołuje ostatnie zdanie płomiennego kazania wygłoszonego na pogrzebie. Zwykle było ono krótkie, zwięzłe i dobrze przemyślane, by po wsze czasy skłaniało do refleksji.
Portret osoby nieboszczykowskiej
Tymi słowami określano w dawnej Rzeczpospolitej niezwykłe przedstawienie zmarłego. Co ciekawe, niespotykane nigdzie indziej na świecie!
Nieznany z imienia i nazwiska jegomość patrzy wprost na nas, jakby chciał spojrzeniem podkreślić swoją obecność. Taki był właśnie cel portretu, którego charakterystyczny kształt wynika z tego, że był on mocowany do krótszego boku trumny. Był to jeden z kilku sposobów, które miały sprawić, by zmarły był obecny na swoim pogrzebie jak żywy. Innym ciekawym zabiegiem było występowanie podczas ceremonii jego sobowtóra, który zabierał głos w imieniu nieboszczyka.
Co zatem wiemy o anonimowym mężczyźnie? Podgolone włosy i sumiasty wąs świadczą o tym, że mamy do czynienia ze szlachcicem. Potwierdza to również herb widoczny na portrecie. Pamiętać trzeba też o tym, że tylko najbogatsi mogli sobie pozwolić na portrety oraz tak spektakularne, wieloelementowe ceremonie pogrzebowe.
Portret z zaświatów
Hrabia Roman Potocki zmarł w swoim domu – w Zamku w Łańcucie w 1915 r.
Wizerunek zmarłego na zlecenie rodziny wykonał Teodor Axentowicz.
Roman Potocki leży na poduszkach, ręce ma ułożone na piersi i oplecione różańcem. Podniosły i uroczysty charakter potęgują złożone przy nim kwiaty.
Jeszcze 100 lat temu śmierć zastawała ludzi głównie w domu i w otoczeniu rodziny. Wszystkie czynności związane z przygotowaniem ciała do pochówku (takie jak mycie czy ubieranie) wykonywali najbliżsi. Później miało miejsce czuwanie przy trumnie.
By zatrzymać i poniekąd przedłużyć ostatnie chwile ze zmarłym, wykonywano jego rysunki, fotografie albo maski pośmiertne. Te ostatnie powstawały jako gipsowy lub woskowy odlew twarzy zmarłego.
Obrzęd – wszystkie widoczne zachowania i czynności związane z daną uroczystością; zwykle są utrwalone przez tradycję i mają własne znaczenie. Bardzo często są one powiązane z daną religią.
Obyczaj – przyjęty przez daną grupę sposób postępowania w danej sytuacji; jego nieprzestrzeganie byłoby źle postrzegane przez tę grupę. Obyczaje są elementem tradycji przekazywanym z pokolenia na pokolenie, dlatego zmieniają się bardzo powoli. Przykładowo w wielu religiach obyczaj wskazuje, w jakim stroju możemy wejść do świątyni – czy musimy zakrywać głowę albo ściągać buty. Złamanie go mogłoby skutkować prośbą o opuszczenie danego miejsca.
Pergamin – cienki materiał, na którym piszemy; powstały ze skóry zwierząt.
Synagoga – miejsce spotkań i modlitwy wyznawców judaizmu, czyli Żydów.
Szlachta – w dawnej Rzeczpospolitej była to grupa społeczna, która cieszyła się wieloma przywilejami. Szlachcic, czyli przedstawiciel szlachty, posiadał na własność ziemię, a jego dzieci mogły ją po nim odziedziczyć.
Tora – święta księga judaizmu, czyli religii wyznawanej przez Żydów. Zwana również Pięcioksięgiem, ponieważ składa się na nią pięć pierwszych ksiąg Biblii, nazywanych Księgami Mojżeszowymi (w tradycji chrześcijańskiej są to: Księga Rodzaju, Księga Wyjścia, Księga Kapłańska, Księga Liczb oraz Księga Powtórzonego Prawa).
Zwyczaj – przyjęty przez daną grupę sposób postępowania w danej sytuacji; jego nieprzestrzeganie nie powoduje jednak żadnych poważnych konsekwencji. Zwyczaje są elementem tradycji przekazywanym z pokolenia na pokolenie. Przykładowo współcześnie wciąż za mile widziany zwyczaj uważa się przepuszczenie kobiety w drzwiach, choć nikt już od mężczyzn nie wymaga, żeby to robili. Zwyczaje również ulegają powolnym zmianom w czasie, czego dowodem jest powyższy przykład.
Żydzi – wyznawcy religii zwanej judaizmem; przez wieki osiedlali się w wielu miejscach na całym świecie, m.in. w Polsce. W roku 1948 powstało państwo Izrael, w którym mieszka wielu Żydów.
Znaleziono 8 obiektów
1001 — 1300
Muzeum Okręgowe w Toruniu
Karczmarek, Maria
1943-07-07
Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN
Perl, Jadwiga
1942-12-21
Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN
odkryj ten TEMAT
Muzeum Narodowe w Szczecinie
odkryj tę ŚCIEŻKĘ
Ścieżka edukacyjna
0/500
Używamy plików cookie, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Plikami cookie możesz zarządzać, zmieniając ustawienia swojej przeglądarki internetowej. Więcej informacji w Polityce prywatności.
Używamy plików cookie, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Plikami cookie możesz zarządzać, zmieniając ustawienia swojej przeglądarki internetowej. Więcej informacji w Polityce prywatności.
Zarządzaj plikami cookies:
Ten rodzaj plików cookies jest niezbędny do funkcjonowania serwisu. Możesz zmienić ustawienia swojej przeglądarki tak, aby je zablokować, jednak strona nie będzie wtedy działała prawidłowo.
WYMAGANE
Służą do pomiaru zaangażowania użytkowników i generowania statystyk na temat serwisu w celu lepszego zrozumienia, jak jest używany. Jeśli zablokujesz ten rodzaj cookies nie będziemy mogli zbierać informacji o korzystaniu z serwisu i nie będziemy w stanie monitorować jego wydajności.