Żeleźce topora, oksza typu X (Głosek)

Topory w okresie średniowiecza były używane jako narzędzia ciesielskie, katowskie, rzeźnickie, ale sprawdzały się również jako broń obuchowo-sieczna, a nawet ciskana na odległość. Jednocześnie było to uniwersalne narzędzie wojownika – przydatne zwłaszcza w pracach obozowych. Funkcjonalność, dostępność i niska cena w porównaniu z mieczem przyczyniły się do ich upowszechnienia wśród piechoty plebejskiej. Jednakże nosili je przy sobie także rycerze, a oręż ten tym samym trafił jako jeden z symboli do heraldyki późnośredniowiecznej.

W literaturze przedmiotu do niedawna wszystkie topory średniowieczne określane były jako militaria. Jeszcze w 1996 roku, w publikacji bronioznawcy, Mariana Głoska o późnośredniowiecznej broni obuchowej, znajdujemy egzemplarze mogące służyć do walki, jak i ciesielskie – przydatne w pracach taborowych. Obecnie za topory stricte bojowe przyjmuje się te z symetrycznym ostrzem, którym zadawano przeciwnikowi zwykle rany tkanki miękkiej.  Uderzenie obuchem mogło natomiast doprowadzić nawet do rozłupania czaszki wroga. Ciesielskie wersje toporów ostrzono tylko z jednej strony, formując ostrza asymetrycznie. Umożliwiało to uderzanie pod mniejszym kątem w stosunku do osi obróbki i uzyskiwanie gładszej powierzchni opracowywanego drewna. Opierając się na tych danych okazuje się, że prezentowany XV-wieczny topór z kolekcji broni Muzeum Narodowego w Szczecinie ze względu na ukształtowanie ostrza zaliczyć należałoby do narzędzi ciesielskich.

Podobny topór (oksza typu XII) został uwieczniony na skrzydle ołtarza z przedstawieniem Męczeństwa św. Piotra wykonanego przez warsztat frankoński w latach 50. lub 60. XV wieku (nr inw. MNS/Szt/131). Topory różnią się tylko formą nakładki na osadzie – na przedstawieniu ołtarzowym jest ona uwydatniona i pogrubiona, na prezentowanym egzemplarzu przechodzi zaś płynnie w osadę i wyróżnia się tylko wystającym ostrym zakończeniem. Na obrazie narzędzie leży w trawie, pozostawione tam prawdopodobnie przez cieślę, który tuż wcześniej ustawił krzyż i przygotował miejsce kaźni św. Piotra.

Justyna Bądkowska